Tagairtí don Ghaeilge i nGleann an Smóil

I bhfad siar ar Fóram Daltaí rinne mé tagairt do thagairt atá ag Biddy Jenkinson i scéal Bleachtaireachta dá cuid faoin tAthair Dinneen do Ghaeilge a bheith fós á labhairt i nGleann an Smóil lena linn. Fiafraíodh díom faoi ar Twitter ar na mallaibh, ach ní raibh d'fhianaise agam ach an tagairt sin.

Fuair mé an méid seo i dTaisce Google, ach ní raibh an tagairt ar fáil ar logainm níos mó:

"(mountain-)stream of Eilís?
Eilís — ainm pearsanta mná?
Triomán/tromán — a term for a (mountain-)stream that occurs in the hills of County Wicklow and south County Dublin.

Tromán is the spelling Eoghan Ó Comhraí used in the Ordnance Survey Letters for the word as he heard it from the Irish speakers of Glenasmole (e.g. ‘Bun na ttrí ttromán’), which would imply that the word is based on a secondary sense of the adjective trom (primarily ‘heavy’, etc.) with the diminutive suffix -án. But see also A Dictionary of the Irish Language s.v. tírmán, ‘exsiccator’: perhaps these names reflect triomán, in the sense ‘stream which drains water from the hills’. See also the name An Triomóg/Trimoge River in County Mayo.

It is difficult to ascertain the origin of the qualifying element here, however, for lack of evidence: -(n)ellish, -(n)ellis, and (-n)Allison are the only surviving forms. It appears that the forms in -ellis(h) represent the female personal name Eilís (< Elisabetha), and the form given to Ó Comhraí is rather an explanation of the name (cf., perhaps, both Aill Mháire and Aill Mháirín given for Mareen’s Brook); there is also a surname Eilís (< Ellis, Ellison). Or it may be a corrupted form of the plant-name feileastram, ‘iris’ (this plant has been recorded along the Dodder at Ballinascorney and Castlekelly) or some other dissimilation of the consonants /l/, /n/, /r/.

In the hills of southwest County Dublin another term for (mountain-)stream occurs, namely slád (which originally had the sense ‘glen’, ‘vale’; it comes from the English slade), e.g. Slád na Cloiche Báine, ‘the stream of the white stone’; Slád na Riaibhche, ‘the stream of the brindled cow’, in the civil parish of Saggart. In the Glens of Antrim Holmer found allt, which usually means ‘glen’, ‘vale’, in that area, used specifically as a term for the streams flowing through those small glens (cf. Aill Mháirín here in Glenasmole).

Note that stream-names based on the word sruth(án) also occur alongside both of these terms: in 1937 Liam Price noted the name ‘Srugh’ for what is marked on the maps as Slade Brook in Glenasmole, 600m from Tromanallison, for example."

Sé mo thaithí go mbíonn flosc agus eolas ag taighdeoirí An Bhrainse Logainmneacha, agus sheol mé ceist tríd an suíomh. Fuair mé an t-eolas chuimsitheach anseo thíos ó Aindí Mac Giolla Chomhghaill ón mBrainse:

---

1837

Litreacha na Suirbhéireachta Ordanáis

Liam & Úna Ó Reachtúra, Caisleán Uí Cheallaigh; Aindrias Ó Gabhann (†1834), An Carraigín

Is iad Litreacha na Suirbhéireachta Ordanáis an príomhfhoinse atá againn ar Ghaeilgeoirí Ghleann an Smóil sa 19ú haois. Bhí an taighde ar logainmneacha Chontae Bhaile Átha Cliath nach mór curtha i gcrích ag an tSuirbhéireacht nuair a thug an scoláire Eoghan Ó Comhraí cuairt ar an ngleann i samhradh na bliana 1837 chun fuaimniú áitiúil na logainmneacha a fháil ó mhuintir na háite (chomh maith lena raibh ann de shéadchomharthaí a iniúchadh). Tugaim anseo i mo dhiaidh tras-scríobh de na litreacha a bhaineann leis an ngleann, as na bunchóipeanna atá le fáil in Acadamh Ríoga na hÉireann (cuirim cló iodálach ar aon rud a scríobhtar i bpeannaireacht na Gaeilge):—

21, Great Charles St.,

26^th July, 1837

[.i. Dé Céadaoin]

...

I went on yesterday [.i. Dé Máirt, 25/7/1837] to Tallagh and visited a mountain above Ballynascorney called by the people Suíghchán, i.e. the seat. It is a very high boggy mountain … I descended the east side of the mountain into Glen a Smoil, the far famed residence of the mighty Finn Mac Cool. There are many old recollections of him still in this glen. However I had not time enough left to make more than a passing enquiry, but expect to collect some curious facts when I visit it again, which I hope to be able to do on Friday next [.i. 28/7/1837].

* * * *

21, Great Charles St.,

2^nd August 1837

[.i. Dé Céadaoin]

Sir,

  Since I wrote to you last I visited Glen-a-smoil and the neighbouring mountains twice. I could collect no tradition of Finn Mac Cool or his warriors in the glen, but what is current all over Ireland. The most remarkable features of this celebrated Glen are the four mountain streams that descend into it and form the River Dodder. 

  The first and largest of these streams, which is called Aill Mháire, or Mareens brook, rises in Kippure mountain near Lough Bray and rolls down a rocky precipitate channel to Castle Kelly in the Glen, a little below which it meets the Dodder or Aidhin Dothar.

  a small stream which takes its rise in a Slough called tromán Dubh (black stream) some distance to the north [recte south] of Mareens Brook on Kippure ridge, and running down through Coill mhór and receives the stream of Lug Mor, immediately before it joins Mareens brook at the place already mentioned.

  The united waters then flow onward, and at a short distance receive the stream of glaise an Mhuilin which descends from Seechawn mountain, dividing the mountain of Carrigeen Roe in two parts.

  The Glens through which these streams descend have a great many local names among them that I had not time to collect, they are so difficult to ascend, so remote from persons to point out the localities and so far distant from where I get off and meet the Tallagh Car. 

  I met an interesting old man at the bottom of the glen from whom I collected the subjoined list of local names. His name is William Rafter — Uilliam Ó Rachtabhra, he is now 84 years old, with all his faculties in full vigour, and with more activity and buoyancy of spirit than his son, a man of about 50 years of age. He was born and bred in the old Castle Kelly, on the foundation of which his house is built, and part of the old wall of which may be still seen in the gable of his house.

  I speaks [sic!] as good Irish as ever I heard spoken, as does his sister Una. He says that 40 years ago very few spoke English in the Glen except the Dublin Carmen — very few men of 40 years of age even now in the Glen that don’t understand tho’ they don’t speak the Irish.

  He has no account of O’Kelly from whom the Castle is named nor have I. He knew many persons who read and wrote Irish, the last of whom was Andrew Smith, Aindrias Ó Gobhan, who died three years ago at Glasamucky on the glenside [recte An Carraigín/Corrageen, de réir an taifid pharóiste thíos].

  The following local names are to be found in the glen and about it, 

            Cnoc a tsidhain, a tumulus.  Glais a mhuicídhe.  brácaidhe Cón árd.  Sliabh na ccloch.  Dochtog.  bun na ttrí ttromán.  Aill Mháirín.  Caislén Ui Cheallaigh.  Aidhin Dothair.  Troman dubh.  lug na ffiach.  leó mhór.  Carraig na síodhóg.  Coill mhór.  &c, &c. 

  As I will have to write to you again more particularly on this subject, I will mention no more names at present. Aill Mháirín is remarkable for producing (perhaps) the largest ivy leaves anywhere to be found. In the old Fenian poem of Glean aSmoil, Ossian, complaining of Saint Patk’s scanty fare, says that he would find a quarter of a black bird in Glean a Smoil larger than his quarter of mutton, a quicken berry larger than his Measgán of butter, and an ivy leaf larger than his griddle of bread.

  I send you two of the celebrated ivy leaves, which though not arrived at maturity of growth, will yet afford you a good specimen of the produce of the famous glen. Can the name books of Tallagh be spared, I would want it as soon as it could be spared.

* * * *

23^rd August 1837

[.i. Dé Céadaoin]

Sir,

  I went on yesterday [.i. Dé Máirt, 22/8/1837] to Gleann-a-Smoil with Mr. Williams and pointed out to him all the remains of antiquity that I have been able to discover there as yet. There is a moat on the edge of Feather-bed Bog called cnocán Mhéidhbh (Cnockan Mheibh) through which the county boundary line runs. This moate has been cut through to the depth of 5 feet within the last month, but no grave, stone, urn or anything else turned up but the bog of which the mound is composed. ...

  Following the boundary line from this to the foot of Kippure mountain, at the distance of a mile it passes through another moat immediately on the brink of Mareens Brook, and very near the head of that stream. The trench has not been dug deep here, so that the mound remains still unbroken. A few yards lower down the stream there is another small mound which has not been opened. These moats have no names.

  A little below these a rapid stream falls into Mareens Brook, on the right side, called Eas Caorthain Duinn [noda -ao-; -n agus líne os a cionn in Duinn], i.e. Cataract of the brown Roan tree. This stream is not marked on the plan.

  A little below this on the other side, another stream falls into Mareens Brook, which the people call tromán Allison, i.e. Allisons stream: I can make but little of this name, but will enquire more about it.

  The point of junction of these three streams is called bun na ttrí ttromán.

  A little lower down still is Cnocán caorthain^{of the Roan tree} [an síneadh fada i pl]. This is a large oblong mound of considerable height, with a cairn on its lower end, and another at its upper end.

  Lower down the stream still is Aill Mhaire^{Marys Cliff} where the ivy leaves are to be found.

  A little lower down yet, are three moats more, one of them very large, it is probably a natural mound, modified by man for his own purpose.^{It is called cnocán ruadh.} There is a fine bold stream descending into the brook here, which does not appear on the plan and for which I was not able to get a name as yet. A cromleac a little up on the mountain side, and a few circles further on to the north east, fills up my discoveries on the right side of Mareens Brook.

  I have yet to explore the Adhain Dóthair or Dodder Stream up from its junction with Mareens Brook to its source. This I hope to be able to accomplish in a day, after which I would have but little more to do among the mountains, so that I think I could get very rapidly over the remainder of the county.

Tá tagairt eile ag Ó Comhraí don Reachtúrach in Ainmleabhar an pharóiste seo faoi ainm cnoic in iarthar an ghleanna:—

1837	Sliabh na Bardoge	· EC:AL · cuir foinse leis...	An dá fhoirm seo sic ag EC, meascán de Ghaeilge agus Béarla. I bpeannaireacht Bhéarla atá siad, i ndúch anuas ar pl.
1837	Slieve na Bardóg	· pl EC:AL · cuir foinse leis...	"William Rafter, a native who speaks very good Irish." [Nóta EC; dúch anuas ar pl]

Is léir go raibh meas ag Ó Comhraí ar Ghaeilge an Reachtúraigh, cé go bhfuil cuid de na hainmneacha a fuair sé uaidh níos cruinne ná a chéile, chomh fada agus is féidir linn a dhéanamh amach ar an bhfianaise iomlán (tá iarracht den ghaelu ad hoc, mar shampla, le sonrú ar Glaise an Mhuilinn [rectius an Mhulláin], Glaise an mhuicídhe [rectius na Muice], agus brácaidhe Cón árd [ón bhfocal Béarla brakes, ach ní brácaí atá i gceist ach raithneach/mothar] thuas).

Tabharfar faoi ndeara ná fuil an sloinne seo Ó Reachtúra le fáil sa ghleann in aon fhoinse a mhaireann ón 17ú haois, cuiream i gcás na Hearth Money Rolls (1664) agus an ‘Census’ (1654). Ach taispeánann taifead eaglasta Pharóiste Caitliceach Ráth Fearnáin go raibh an teaghlach seo bunaithe sa ghleann le cúpla glúin ar a laghad agus nach amhlaidh gur thánadar thar paróiste isteach agus an Ghaeilge a thabhairt leo.

Tá teaghlaigh Liam Uí Reachtúra agus a dheirfiúr “Winifred” chomh maith le muintir Aindréis Uí Ghabhann le rianú siar go dtí an 18ú haois ann ach ábhairín bleachtaireachta a dhéanamh (féach http://churchrecords.irishgenealogy.ie/churchrecords/search.jsp?name2fm=&name2l=&namefm=&namel=rafter&location=&dd=&mm=&yy=&submit=Search&sort=date&pageSize=100&diocese=DUBLIN+%28RC%29&parish=RATHFARNHAM) agus http://churchrecords.irishgenealogy.ie/churchrecords/search.jsp?name2fm=&name2l=&namefm=andrew&namel=smith&location=&dd=&mm=&yy=&submit=Search&sort=date&pageSize=100&diocese=DUBLIN+%28RC%29&parish=RATHFARNHAM). Dhealródh sé go raibh gaol pósta, leis, idir an bheirt Ghaeilgeoirí seo Ó Reachtúra agus Ó Gabhann (Brúnaigh ab ea mná céile na beirte acu).

(Féach leis go liostaítear ‘Tyrlagh Smith’ [< Toirleach Ó Gabhann] sna Hearth Money Rolls (1664) in ‘Glasnemucky’ [< Glaise na Muice].)

Is dócha, ar an bhfianaise seo, gur féidir iontaobh a thabhairt lena ndúirt an Reachtúrach le hÓ Comhraí faoin nGaeilge sa ghleann (cé go gcaitheann William Nolan amhras air seo in ‘Society and Settlement in Glenasmole’, Dublin City and County).

1850:

? Séamas Ó Broin, An Baile Mór

Tá tagairt ag Donn Piatt sa leabhrán Gaelic Dialects of Leinster (1933) do Ghaeilgeoir eile de bhunaidh an ghleanna:

“Letters from Harold's Cross” (Joly Pamphlet, National Library), refers to Irish being spoken by Séamas Byrne of Ballymorefinn, Dublin Mountains, showing the traditions of Irish still alive in 1850.

Níl an Branach seo liostaithe in Griffith’s Valuation (1848–51) ar an mBaile Mór/Ballymorefinn. Féach, áfach, an ‘James Byrne’ a bhí ag cur faoi in “Haroldscross E. Rathmines Road” ag an am.

 

1852:

“... the glens of the County of Dublin, where the people still speak Irish ...”

Féach, leis, an nóta seo ag Seán Ó Donnabháin faoi ainm an ghleanna in 1852:

According to the traditions in Meath and in the glens of the County of Dublin, where the people still speak Irish, Gleann-a-smoil means 'the valley of the thrush.' We of the south add another syllable to smol to express thrush (smolach); but the Meath men will have their own form (an smol, gen. an smoil) and interpretation to be correct; they insist that the Gleann-a-smoil of the Fenian story, is the place still so called in the County of Dublin, and they hold us in great contempt for attempting to transfer this glen to the south [.i. Gleann an Smóil na seanscéalta a ionannú leis an ngleann den ainm céanna i Sliabh na mBan].

— ‘The Fenian Traditions of Sliabh-na-m-Ban’, Transactions of the Kilkenny Archaeological Society, iml. 1, cuid 3, lch.358 (1852).

Is fíorspéisiúil an abairt sin an Donnabhánaigh “the glens of the County of Dublin, where the people still speak Irish”, mar bhí sé féin agus Eoghan Ó Comhraí ar obair pháirce le chéile sna sléibhte sa bhliain 1837 sara ndeachaigh Ó Comhraí ar ais go Gleann an Smóil leis féin agus bhuail leis an Reachtúrach. Níorbh aon duine é an Donnabhánach a bhí tugtha don bhéal bán mar gheall ar shláinte na Gaeilge, ach a mhalairt.

In Ainmleabhar pharóiste Theach Sagard tugann Ó Comhraí foirmeacha Gaeilge le haistriúcháin, e.g. “Gleann na Raithnidhe, ‘the Ferney Glen’—the natives” agus “Cnockslinge, ‘slate-hill’—John Keegan, a resident native”, a thabharfadh le fios, b’fhéidir, go raibh cur amach éigin ar an nGaeilge ag muintir na háite seo chomh maith.

Ach, ina choinne seo ar fad, cé go dtugann Ó Comhraí liosta fada mionainmneacha Gaeilge sna Litreacha timpeall Chnoc Thamhlachta agus Chnoc Theach Sagard agus i nGleann Cuilinn, tá an chuma air gurb amhlaidh a dhein sé crot Gaeilge a chur ar na hainmneacha a chuala sé ann. Féach, leis, an ráiteas seo a leanas aige sna Litreacha faoi sheanduine 90 bliain d’aois a bhuail leis i nGleann Cuilinn i mí Iúil 1837, cúpla seachtain sarar bhuail an Reachtúrach leis i nGleann an Smóil:

No person in the neighbourhood ever heard any name for [The Giant’s Grave] but Peter Welsh, who when he was a boy heard the old Irish people call it Leaba na Saigh (the greyhounds bed). ... Peter gave me some old topographical names, such as lug mór, Sliabh Gearr, lug aPhuca, &c., and promised me some more when I call to see him again, which I intend to do the first day I go out, as I think it fortunate that one man lives in that un-Irish part of Ireland, who remembers something of the ould times.

Agus féach a raibh scríofa ag an Donnabhánach féin i mí Aibreán na bliana céanna:

Mr. Curry and I travelled through Glencullen yesterday to ascertain whether the inhabitants retain any traditions worthy of preservation, but I am now satisfied that they retain none. We met some features not in the name books, but which certainly should be on the plans. Perhaps they are.

1) Cloghnagon, a remarkable rock on the Glencullen mountain … Cloghnagon signifies the stone of the hounds (cloch na g-con) but there is no one (a native) in the glen that understands the name or retains any old story about it.

An chanúint féin:

Is mór an trua é, mar sin, ná tugann Ó Comhraí cur síos dá laghad ar an gcanúint a chuala sé i nGleann an Smóil, ach b’fhéidir gur leid é sin féin dúinn ná fuair sé aon bhlas neamhghnách air.

Tá tuairisc suimiúil ó 1790 ó thurasóir Francach, Coquebret de Montbret, i dtaobh Ghleann Molúra, Cill Mhantáin, 30km ó dheas, ina ndeirtear go raibh Gaeilge fós á labhairt ag an seandream ansúd, “their dialect being closer to that of Munster than to the Irish spoken in the neighbourhood of Dublin” (‘Coquebert de Montbret in search of the hidden Ireland’, JRSAI 82, 1952, pp. 62–7). Gan dabht is é an scoláire Éireannach a bhí i dteannta de Montbret ag an am, .i. Risteard Ó Ciarabháin ó Chinn Mhara i gContae na Gaillimhe (an-ghairid do Chontae an Chláir), a thug an breithiúnas seo.

Is beag rian den Mhuimhneachas, mar a thuigimidne é, ar logainmneacha an cheantair sin, áfach. Is cosúil gurb é an rud a bhí i gceist ná go raibh difríocht measartha suntasach, i dtuairim an Gaillmhigh léannta seo (b’fhéidir ó thaobh gnéithe ná fuil caomhnaithe sna logainmneacha, ar nós stór focal, blas, deilbhíocht, gramadach, srl.) idir Gaeilge an cheantair shléibhtiúil seo agus an Ghaeilge a bhí le clos i gceantair thuaithe Chontae Bhaile Átha Cliath taobh thuaidh den Life. Bhí Gaeilgeoirí fós le fáil an-ghairid do theorainn na Mí/Bhaile Átha Cliath aimsir na Suirbhéireachta féin (1830í) agus ní foláir nó bhí an ceantar céanna, 15km ón gcathair, ina bhreacGhaeltacht ar a laghad nuair a scríobhadh na focail thuas i 1790.

Tá alt spéisiúil ag Nicholas Williams ar Ghaeilge Chúige Laighean in Stair na Gaeilge agus tá seoda luachmhara le fáil in Labhrann Laighnigh (go háirithe ar Ghaeilge Osraí). Tá roinnt nótaí teangeolaíochta sa Leabhar Branach, cnuasach filíochta ó Chill Mhantáin, leis. Tá mionainmneacha anseo is ansiúd a thagann lena bhfuil ar eolas againn faoi ghnéithe áirithe de chanúint Chúige Laighean ach inseoidh an aimsir an bhfuil mórán adhmaid le baint as logainmneacha an cheantair seo Cill Dara–Cill Mhantáin–Ceatharlach–Loch Garman ach an staidéar córasach a bheith curtha i gcrích orthu sna blianta beaga amach romhainn. Tá mórshaothar ar logainmneacha Loch Garman á chur i dtoll a chéile ag an Dr. Conchubhar Ó Crualaoich faoi láthair a chaithfidh solas ar Ghaeilge an cheantair úd chomh maith.

---

Sa bhreis ar an eolas thuas ón mBrainse tá nóta curtha leis an Logainm Sliabh na mBardóg.Tá taighde ag dul ar aghaidh ar ábhar.Táim fíor bhuíoch d'Aindí agus do scoláirí eile an Bhrainse as a saothar, agus as a flaithiúlacht é roinnt linn!

Is aisteach an Cine Geal

Leabhar eile a chuir Marcus ar mo shúile dom ná An Tíogar Daonna le hAnnraoi Ó Liatháin. Tá Laochra na Machairí, a leabhair staire ar chéad náisúin Mheiriceá i mo l-spás áit éigin, agus bhain mé taitneamh as. Mar sin, le cuidiú Borrow Books chur mé fios ar an leabhar as a bhraighdeanas i Leabharlann Liatroma. Más iontaofa an stampa ar, is i 1981 a léadh an leabhar don uair deiridh. Tá seoda i bhfolach i Leabharlann Liatroma, is léir - as sin a fuair mé Emil agus na Lorgairí freisin. 

Séard atá san Tíogar Daonna ná athinsint ar scéal bheatha Goyaałé, nó mar is fear aithne air, Geronimo - taoiseach de chuid na hApache a thuill a dhásacht sa chath an leasainm An Tíogar Daonna dó.
Ní raibh fhios agam go dtí go raibh an mhír seo a chuir i dtoll a chéile agam go raibh dírbheathaisnéis fágtha ina dhiaidh aige. Is é féin an reacaire san scéal seo, agus é ag insint conas a rinneadh laoch fíochmhar fuilteach as de bhar buille fill i ndiaidh buille fill. Tugann sé a cheart do na saighdiúirí ionraice a bhí ina choinne, ach ar an mórgóir is feall, dúnmharú, brath agus suarachas a léiríonn idir Meicsiceach agus Poncán dó agus dá chine; thuigfeá conas a ndéanfaí amhas fuilteach de dhuine. Leabhar thar a bheith éasca  léamh, a shlog mé siar in imeacht dhá oíche atá ann, agus cainteanna bhreátha ann sa chaoi is go ndéantar cur síos ar shuíomh coimhthíoch ar shlí nach gcuireann as don teanga ina bhfuil a insint. "Leathair cinn" abair, ar an trófaí catha a chnuasach an dá thaobh sna cogaí ach an namhaid a bheith cloíte.
B'fhiú go mór atheagrán a dhéanamh den leabhar seo (níor thaitin an clúdach liom ar chor ar bith) agus cur leis na grianghraif atá ann d'fhonn an seoid seo a chuir ar fáil d'aosánaigh na linne seo.

Tá teideal an mhír seo ag tús agus deireadh an leabhair,  Goyaałé ina sheanfhear ag féachaint siar ar a shaol agus é ina bhrá i bhfad ó chríocha a óige agus a gheana.

Iníon Keevack

Ag éirí as an píosa a scríobh mé faoi Scéalta Ó Oileán An Turtair luaigh Marcus an leabhar Iníon Keevack liom agus chuir mé fios ar ón leabharlann.
Ní raibh aon iomrá cloiste agam roimhe ar an údar Mícheál Ua Ciarmhaic.
Úrscéal spleodrach atá anseo, lonnaithe i dTuaisceart Mheiriceá, a mheabhródh duit scéalta Jack London faoi bheith ar an lorg. 
Eachtra tóraíochta agus grá. Bhí an cur síos ar an dúlra agus na heachtraí fán mbealach fíor mhaith. Bhraith mé áfach go raibh an cur síos ar na caidreamh beagán amscaí. Ní raibh Aintín Mildred, a bhí ina cineál leasmháthair olc san scéal, inchreidte dar liom; agus ní raibh gá ar bith leis an daor Seoirse Buí.
Shíl mé i dtosach nach raibh meascán drúis agus Críostaíocht saonta Sheáin agus fiántas ach geanmnaíocht Neeta réalaíoch, ach nílim chomh cinnte den sin théis roinnt machnamh a dhéanamh air. Ní bhíonn daoine iomlán i gcomhréir lena bhfealsúnacht ina mothúcháin.
Scéal ana mhaith atá ann, agus le roinnt beag eagarthóireacht liteartha d'fheadfadh sé bheith ina shár-scéal i seánra atá sceadach go leor in iothlainn na Gaeilge , eadhon, eachtraíocht agus rómáns d'aosánaigh.

Lón aigne agus samhlaíochta, friotal thaitneamhach, fileata. Inmholta.

Iníon Keevack
Micheál Ua Ciarmhaic
ISBN 185791 142 3
An Gúm 1996

Cuaifeach ceolmhar cloigneach

Tá Rubble na Mickies agus leis sin tríológ Séamas Mac Annaidh críochnaithe anois agam.

Táim idir dhá chomhairle faoin dtríológ agus an leabhar seo go háirithe. Chuir sé mo sháith mearbhall orm. Giotaí as saothair eile, an eachtra céanna inste cúpla uair, scaití amhail is do mba píosa dírbheathaisnéise de chuid Shéamais atá ann, uair eile agus duine de na carachtar in áit an údair, uaireanta reacaireacht ó dhearcadh eile ar fad. 

Tá giotaí fánacha a shílfeá bheadh bainteach le saothar eile ann, agus ansin cur síos ar chuaird ar Sheosamh Mac Grianna, máille giota ó dhuine eile ar fad faoin uair go raibh Mac Grianna ina chónaí i gCluain Tairbh ina fhear siúil.

Mheabhródh sé úrscéalta Flann O'Brien dhuit, cumarsáid idir údair agus a charachtair - ar cúpla leibhéal, mar go bhfuil scríbhneoir lárnach san scéal sa bhreis ar Séamas. Agus carachtar ag beartú foréigean a imirt ar an n-údair, agus vice versa. Sleachta fada léanta de léacht mar dhea ar Phaganini. An áit breac le halter egos de chuid an údair, agus de chuid a charachtair. 

Táim sásta go bhfuil na leabhair léite agam, agus  aithne curtha agam ar údar chumasach ar leith, ach  tá mearbhall fós orm faoin scéal agus níl mé cinnte an ndearfainn gur bhain mé sult as. Tairbhe, b'fhéidir.

Lorg fágtha ag an Lon Dubh orm.

Spásárthaigh & Bogearraí: Is fearr paiste ná poll!

Cuimhne leagtha amach

Nuair atá leagan nua de ríomhchlár ar fáil, go hiondúil níl le déanamh agat ach an sean leagan a bhaint, agus an leagan nua a íosluchtú agus a suiteáil. Níl rudaí baileach chomh simplí i gcás spás árthaigh. 

Bíonn riachtanas ann mar sin féin na bogearraí ar bhord a athrú chun dul i ngleic le rudaí nach bhfeadfaí fios a bheith fúthu roimh ré - taiscéalaíocht atá ar bun, tar éis an tsaoil. Sa bhreis ar sin, bíonn fabhtanna i mbogearra ar bith - cuma cé chomh faichilleach a rinneadh forbairt agus promhadh air. Glacann NASA leis, ainneoin a ndícheall, go mbeidh fabht in aghaidh gach deich míle líne cóid. Cuid acu, níl bheidh aon iarmhairt ró olc orthu; ach is gnách iad a leasú ach iad a bheith tugtha faoi deara. Sa mhullach ar sin, is gá an bogearra a athrú chun dul i ngleic le teip braiteora nó  gníomhróra. Nó de bhrí go bhfuil athrú ar an misean chun deis nua eolaíochta a thapú.

Ach is minic go bhfuil an spásárthach seolta agus i bhfad i gcéin. Níl athrú bogearra chomh simplí ansin. Bíonn cumarsáid níos moille, agus níos éiginnte. Cinnte, taistealaíonn comhartha raidió ag luas an tsolais. Ach cuimhnigh go dtógann sé breis agus ocht nóiméad ag solas na gréine an Domhan a shroicheadh! Agus beidh Rosetta, mar shampla, breis agus 50 nóiméad chun siúl ón Domhan. Sa mhullach ar sin, de bharr na córais cumarsáide tá srian ar an méid sonraí is féidir seoladh chuig an árthach.

Seachas an clár iomlán a athrú mar sin,  athraítear luachanna áirithe sa chuimhne. Tugtar "paistí" ar na hathraithe seo, agus uaireanta fágtar an bunleagan agus na paistí i gcuimhne buan an árthaigh, agus cuirtear i bhfeidhm iad i gcuimhne bheo an ríomhaire.

Chun go bhfeadfaí é sin a dhéanamh, is gnách poill a fhágáil idir na modúl sa chód, chun deis a thabhairt dóibh "fás".  Tá an cheist measartha éasca sa chás sin; níl le déanamh ach an chlár a thiomsú arís, agus na difríochtaí san leagan dénártha a aimsiú, agus treoracha dá réir a sheoladh go dtí an spásárthach. Cuimsíonn an feidhmchlár ar an spásárthach feidhmeanna chun a leithéid d'athraithe ar an cuimhne a dhéanamh agus a promhadh, mar shampla tríd CRC (seiceáil chioglach iomarcaíochta, modh matamaitice chun athraithe ar limistéir cuimhne a aithint tríd áireamh ar leith a dhéanamh ar an réimse agus é chuir i gcomparáid le freagra réitithe.)

Sin an cás simplí, atá léirithe san limistéir buí thuas - ach nach mbeadh le seoladh ach na difríochtaí. Is gá bheith cinnte nach n-athraíonn seolta sa chuid eile den gclár, nó iad a leasú chomh maith más gá.

Uaireanta áfach is gá píosa iomlán as an nua a scríobh. Tá sin níos cigiltí, mar is gá nasc a dhéanamh ón sean chlár go dtí an clár nua, agus is gá dul ar ais chuig pointe cinnte san clár mar a bhí.

Go hiondúil bíonn péire de gach ríomhaire ar an árthach - córas iomarcaíochta. Fágann sé sin an deis athraithe a dhéanamh ar chóras amháin, agus má bhíonn fadhb leo, athrú ar ais go gasta go dtí an seanchóras.

Bíonn trealamh ar leith ann, neamhspleách ar na bogearraí chun féachaint chuige seo - mar nuair atá moill chumarsáide fhada ann, ní féidir leis an lucht stiúrtha ar an dtalamh an rud ar fad a rialú sách gasta!

(Sin an fáth go ndéantar an oiread promhadh agus iniúchadh ar an dtalamh. Ach mar a dúirt Dijkstra, ní thig le promhadh ach léiriú go bhfuil fabhtanna ann, ní thig leis cruthú nach bhfuil siad ann!)

Dúisigh a Rosetta!

Ar an 20ú Eanáir, ag 10:00 Am Uilíoch Lárnach dúiseoidh an spásárthach Rosetta as an staid suain ina bhfuil sí, d'fhonn fuinneamh a chaomhnú. (Tá comórtas físeáin á reáchtáil ag an Gníomhaireacht Spás Eorpach: mo lag iarracht faoi seo)

Traidhfil blianta ó shin bhí mé féin ag obair leis an gcomhlacht CAPTEC. Mar a tharlaíonn sé, bhí deireadh ag teacht lena gcuid oibre siúd le Rosetta agus mé ag tosú leo, mar sin ní raibh baint dhíreach agam leis an misean áirithe seo. Rinne siad promhadh ar na bogearraí don treoshuíomh agus don bainistiú sonraí do árthach, agus d'fhorbair siad na bogearraí don comhéadan cumarsáide leis an árthach a thuirlingeoidh ar an réalta mhongach - Philae.

Tá dúshláin ar leith ag baint le misean fad théarmach dá leithéid, le forbairt bogearraí cuí chuige, agus leis na tréimhsí fada ama roimh toradh do shaothar a fheiceáil. 

Beidh orm cúpla blagmhír athrógseanchais a scríobh faoi gnéithe de!

Manger la mer

Na turasóirí ag múscailt san tigín cois cósta. Ceo amuigh. Duine ar dhuine lasmuigh. Ansin drong ar dhrong. Buicéid acu. Siúlann isteach sa cheo i dtreo na farraige ⁊ slogtar iad. Na sluaite acu. Ach tá an trá bídeach. Cá bhfuil siad? Filleann déanach, buicéid lán. Mallmhuir rabharta, bia mara!

---

An t-alt seo san FAZ a mheabhraigh an eachtra seo dom.

Ealaíon, airgead ⁊ cinseal

Bhí plé inné ar Cormac ag a Cúig faoi ealaíon agus tráchtáil. Bhí Gabriel Rosenstock páirteach sa phlé in éineacht le beirt eile nár thug mé a n-ainmneacha liom. Faillí Luimnigh, i. an cíor thuathail ann maidir le "Cathair an Chultúir" a thug comhthéacs de seo, maorlathaigh ag caint ag an chultúir mar ath-bhrandáil ar an gcathair.

Riamh anall bhí an dá thaobh den ealaíon ann. Bhí na healaíontóirí gairmiúla, fostaithe ag an cinseal. Agus na hamaitéaraigh, spreagtha ag a ngrá nó tiomanta ag na béithe. Siamsaíocht agus spreagadh a chuir ar fáil acu araon.

Ach tuigeann an sciar gairmiúil cad as a bhfuil a gcuid béilí ag teacht, agus go bhfuil dualgas ag dul leis sin. Dualgas a n-éarlamh a mhóradh ina gcuid ealaíon. Fiú nuair is prionsaí eaglasta a bhí i gceist, chuaigh móradh an phrionsa lámh ar lámh le móradh Dé san ealaíon. 

Ainneoin sin, sheas cuid mhaith den ealaíon sin teist na hama - an teist a bhí ag Gabriel ar cad is fíor ealaíon ann.

Ach bhí rudaí níos fusa an uair sin, agus ealaíontóirí ag plé le triath. Duine amháin a bhí i gceist, agus mian soiléir aige - agus féidearthacht dul i bhfeidhm ar an mian sin. Is féidir toighis an fear aonair a mhúnlú. Is deacra faisean an tslua a athrú.

Anois is gá dul i ngleic le Coiste Maorlathaigh agus Áiritheoirí Pónairí gona Iniúchadh "Luach ar Airgead"! Cás gnó le réiteach. Toradh ar infheistíocht le ríomh. Agus coistí, coistí, coistí. Deirtear gur camall an toradh a bhí ar choiste a bhí ag iarraidh capall a dhearadh.

Fágann an daonlathas go bhfuil prionsaí gann, cé go bhfuil triatha gnó a bhfuil fós ar a gcumas, d'fhonn a gcoinsias a mhúchadh, bheith ina n-éarlamh ar na healaíona.

Ach ag an am gcéanna, tá scóip níos mó ag na hamaitéaraigh sa mhéid is go bhfágann an ghnáth saol oibre cathrach scóip ag daoine dul i ngleic le caithimh aimsire, cruthú ealíona san áireamh.

(Taobh leis sin atá litríocht na Gaeilge ó Imeacht na nIarlaí, gan amhras. Beag ionadh mar sin gur liric agus gearrscéalta is mó atá ar fáil inti).

Beidh teannas riamh ann idir ealaíontóirí agus lucht maoine. Is amhlaidh is fearr é. Mar a dúirt Gabriel ar Chormac ag a 5, is cuid de dhualgas an ealaíontóra cuir i gcoinne soiscéal an lae. Scáthán a léiriú don saol, agus ní haon dochar é bheith anchumthach scaití!

Réabann grá reo!

Fainic - sceitear rúin san léirmheas/achoimre seo ar Frozen!

Mar athair iníon óig, feicim cuid mhaith scannáin as cearta Disney, agus i bhfad barraíocht dá gcuid marsantacht. Agus nílim pioc ceanúil ar an íomhá de bhanphrionsaí a theilgeann siad. Ba chéim chun tosaigh Meriva i Brave, ainneoin gur thóg lucht Disney cúpla céim siar ina gcuid marsantachta, scéal a tharraing achrann. 

Scéal sách dorcha is ea Banríon na Sneachta mar a reic Hans Christian Andersen é, ach scéal freisin faoi cumhacht slánaithe an ghrá - ina scéal siúd, grá idir beirt chara óg.

Is beag lorg seachas an móitíf seo atá in athinsint Disney ar an scéal. Agus san scéal seo is beirt deirfiúr a léiríonn an ghrá dá chéile. Ar ndóigh, is banphrionsaí iad.

Tá cumhacht diamhair ag an duine is sine, is féidir léi sneachta agus oighir a chruthú lena lámha. Baineann an bheirt acu an spóirt as seo agus iad óg, go dtí an lá dorcha a tharlaíonn tionóisc dá bharr agus reonn Elsa inchinn a deirfiúr. Tá ar chumas rí na dTroll Anna a leigheas, ach tugann sé fainic go bhfásfaidh cumhachtaí Elsa, agus nach mór di bheith airdeallach. Deir sé léi, agus lena muintir, go mbeadh eagla agus fearg baolach di. De bharr an leigheas, is beag cuimhne atá ag Anna - seachas go raibh lúcháir aici lena deirfiúr. Ní thuigeann sí mar sin cad chuige a dhúnann sise í féin laistiar de dhoirse, í ag iarraidh a cumhachtaí a choinneáil faoi smacht agus ina rún.

Tagann cor eile i gcinniúint na gcailíní nuair a báitear a dtuismitheoirí ar thuras thar lear. Fásann siad anois uaigneach, gach duine acu léi féin, laistiar de bhallaí caisleáin áit a bhfuil fíor bheagán lucht foirne fágtha, ar mhaith le rún Elsa a chaomhnú.

Ní féidir leis an scéal fanacht mar sin go deo. Tagann an lá go bhfuil Elsa le corónú.  Chuige sin tagann daoine ó i bhfad agus i ngearr go dtí an caisleáin, agus ar feadh tamall tá an cuma air go mbeidh an ghnáth críoch ann d'Anna, an cailín is óige - titim i ngrá le prionsa dathúil agus é a phósadh. Ach níl Elsa - atá anois ina banríon - sásta a beannacht a thabhairt. Éiríonn idir na deirfiúracha agus nochtar rún Elsa go tubaisteach - reonn sí gach ní thart uirthi.

Teitheann sí ón gcúirt agus ó sceon agus uafás a pobal. 

Ach níl a deirfiúr sásta í a thréigeann agus téann sí ina diaidh, ag fágáil Hans, an prionsa dathúil i seilbh.

Idir an dá linn, tá Elsa léi féin sna sléibhte, agus creideann sí saoirse agus suaimhneas a bheith aimsithe aici ina pálás nua oighreata. Ní thuigeann sí go bhfuil a baile dúchais fágtha i marbhfháisc an gheimhridh aici - creideann sí go bhfuil suaimhneas agus saoirse ansin freisin de bharr ise agus a rún sceonmhar a bheith imithe. Léargas bhreá atá sa chuid seo agus sa chuid faoi óige na gcailíní ar dhuine ag streachailt le huaigneas agus an eagla is féidir eascairt as bua ar leith, go háirithe bua a bhfuil míbhuntáistí ag dul leis fosta.
Agus Anna ag iarraidh teacht suas lena deirfiúr, cabhraíonn  Christof - díoltóir oighir atá anois gan ghairm - agus a réinfhia léi. I ndiaidh tamaill buaileann siad le hOlaf, fear sneachta beo - a eascraíonn as óige Anna agus Elsa agus a mhúsclaíonn cuimhní a hóige in Anna agus a threisíonn an mothúchán grá dá deirfiúr.
Tagann siad, tar éis an ghnáth eachtraíocht, chomh fada le pálás nua Elsa. Níl Elsa in ann cabhrú leo - fiú nuair a fheiceann sí go bhfuil an baile fágtha reoite aici. Níl smacht fós aici ar a bua. Éiríonn idir na deirfiúracha arís, agus an uair seo reonn Elsa croí Anna san achrann, i ngan fhios do cheachtar acu. Díbrítear an triúir as an pálás, fágtar Elsa níos uaigní agus corraithe ná riamh.
Tá capall Anna fillte ar an gcaisleáin gan a mháistreás faoi seo - agus tagann an Prionsa Hans agus trúpa chun í a lorg. I measc an trúpa tá dís giolla le Iarla santach agus é leagtha aige orthu Elsa a mharú. Fós tá an cuma ar an scéal go mbeidh an múnla tipiciúil á leanacht, an prionsa dathúil ina laoch, na mná laga á tharrtháil aige.
Téann Cristof ag lorg Rí na dTroll chun Anna a leigheas, fágtar Elsa gan aithne gan urlabhra tar éis troid ina pálás.
Níl ar chumas Rí na dTroll croí reoite a leigheas - níl de réiteach ar sin ach gníomh fíor ghrá.
Shílfeá ag an bpointe seo go bhfuil an teimpléid á leanacht go dlúth - póg an phrionsa dathúil réiteach na ceiste? 
Tagann corr gan choinne san scéal. Ainneoin go gcuireann Christof a bhundún amach chun í a bhreith ar ais ag an gcaisleáin, níl tarrtháil mar a shíleann sí i ndán do Anna. Mar níl i Hans tar éis an tsaoil ach cleasaí santach, an ríocht atá uaidh, ní an bhean. Tá sé i gceist aige feidhm a bhaint as síothlú Anna chun Elsa a chuir chun báis agus an choróin a shealbhú é féin.
Ar feadh seal tá gach cuma ar an scéal gur grá Christof an réiteach - ach arís ní mar a shíltear a bhítear agus is íobairt grá Anna do Elsa a thugann an deireadh sona atáthar ag tnúth leis.

Tá an scannán féin - chonaic muide leagan trí thoiseach - chomh snasta ó thaobh na teicneolaíochta is a bheadh duine ag tnúth leis ón gcearta sin. Tá an beochan foirfe, tá an ghreann agus an t-aicsean ann go flúirseach.

Ach is aoibhinn liom an scéalaíocht, agus is iontach an rud é beirt bhan láidir a bheith curtha i láthair, agus grá teaghlaigh seachas grá rómánsach mar réiteach. Grá a chuimsíonn fulaingt , soghontacht agus íobairt.

Níl ach locht amháin agam air - is cosúil go raibh leathshúil ag locht marsantacht cholainn na cailíní - táid beagnach barbie-áilte acu.

Mar sin féin, scéal chumhachtach, reicthe go maith.

Laureate na nÓg: Molaimse Tadhg Mac Dhonnagáin!

Táthar ag lorg ainmniúcháin do Laureate na nÓg don tréimhse 2014-16. Tá breis eolais (as Béarla) le fáil anseo:
Tá foirm ainmniúcháin seolta agam féin, agus Tadhg Mac Dhonnagáin molta agam.
Is liosta le háireamh cáilíochtaí Thadhg don bpost, mar a scríobh mé san foirm:

1. Tá leabhair do pháistí tagtha go flúirseach óna pheann a tarraingt as tobar na scéalaíochta, fearacht na scéalta faoi Fionn nó na leabhar is déanaí faoi Uinseann Donn.
2. Tá na himleabhair rannta agus araile le CD a d'fhoilsigh sé - Gugalaí Gug  nó Peigín Leitir Mór.
3. Tá scoth na hoibre déanta aige chun litríocht do pháistí a thabhairt isteach san tír, cuid aistrithe aige féin cuid aistrithe ag daoine eile agus foilsithe aige - mar shampla Eileanór an Eilifint Éagsúil.
4.  Léiríonn a shaothar le hAifric go dtig leis obair le déagóirí chomh maith
5. Tá ceardlanna eagraithe aige agus daoine eile spreagtha chun pinn aige.
6. Tá cuid de na leabhair sin seolta thar lear arís - chomh fada leis an tSín nó an Chóiré.
7. Fear iontach ar stáitse é le páistí!

Cá háit eile a bheadh teacht ar údar, taibheoir, ceoltóir, foilsitheoir agus fear gnímh mar é don bpost?

An Chliarlathas Chaitliceach agus an Chollaíocht

Tugadh an suntas don méid a dúirt an Pápa Proinsias ina agallamh - "ní gá labhairt faoi na nithe sin i gcónaí". Glacadh leis go raibh sé ag trácht ar chollaíocht, hómaighnéasacht, ginmhilleadh agus a leithéidí. Níor tugadh mórán suntais don aguisín a chuir sé leis - "Ins na cúrsaí seo, is mac dílis de chuid na hEaglaise mé".

Ach an fíor go raibh an Chléir, nó an teagasc "i gcónaí" ag trácht ar na cúrsaí sin? Shílfeá é ó na nuachtáin. Ach, mar shampla, tá 760 leathanach i gCaitciosma na hEaglaise Caitlicí. Pléann 13 leathanach de sin leis an séú aithne - Ná déan adhaltranas. (Eax 20:14). Péire eile leis an naoú aithne - Ná santaigh teach do chomharsan; ná santaigh bean do chomharsan, ná a dhaor ná a dhaoirseach, ná a dhamh ná a asal, ná aon ní is leis.” (Eax 20:17). Gan amhras, pléitear le ginmhilleadh faoin cúigiú aithne, Ná déan marú. (Eax 20:13) 8 leathanach san iomlán, agus gan ach alt a plé le ginmhilleadh in alt acu. Sin, ar a mhéid, 2% den iomlán. 

Bheadh ionadh orm, ach aon chorpas teagasc mar é a chuir san áireamh, go mbeadh an figiúir mórán éagsúil. 

Tá, mar shampla, thart ar dhosaen leabhair le Josef Ratzinger ar mo leabhragáin agam, idir bun-saothar fearacht na leabhair ar Íosa, agallaimh leis, agus cnuasaigh aistí. Níl mion-áireamh déanta agam, ach bheadh amhras orm da mbeadh an 2% féin de thrácht ar chollaíocht iontu.

Cad faoi ndear an íomhá coiteann, mar sin? Ní h-ansa. Baineann an teagasc ar an gcollaíocht le gach duine faoi seach, agus tá gné de atá poiblí ar bhealaí. Sa mhullach ar sin, táthar ag fógairt saoirse iomlán i gceisteanna collaíochta ó seascaidí an chéid seo chaite; agus tá na meáin - an fhógraíocht ach go háirithe - báite i miangas agus macnas. Is dris cosain teagasc na heaglaise don dearcadh sin, dearcadh a fheileann don dtomhaltas.

Abhus ach go háirithe, tá tosca bhreise le chuir san áireamh - an piúratánachas mífholláin a bhí i réim sa phobal agus eaglais abhus, agus ar eascair uafás na neachtlanna Mhaigdiléana as, agus a thug sciath chosanta do bhithiúnaigh a d'imir drochíde corpartha, anama agus collaíochta ar ghasúir, agus iad faoi scáth na hEaglaise agus monuar le cosaint an chliarlathais.

Scagtar gach ráiteas ón Róimh tríd an phriosma seo, agus fáisctear an giotán cainte cuí as na focal - ainneoin gur thagairtí imeallacha iad go hiondúil.

Is maith, mar sin, go bhfuil teacht ar na bunleagain sách éasca. Is maith freisin go bhfuil - faoi láthair ar aon nós - codanna níos mó den teagasc atá á chraobhscaoileadh ag an bPápa Proinsias agus sárú an scagaire coitianta seo. 

Tá súil agam go mbeidh an toradh ba mhian leis siúd air - go n-éireodh le níos mó againn aithne níos fear a chuir ar Chríost.

Sampla maith a theachtaireacht do Lá Domhanda na Síochána - Bráithreachas bunchloch agus slí na síochána.