Idir flaitheas Dé is flaitheas Chonaill

Seo insint Proinsias Mac a'Bhaird ar óige agus teacht in inmhe Colm Cille. Duine idir dhá flaitheas, flaitheas Cineál Chonaill a bhfuil éileamh áirithe aige air, agus flaitheas Dé atá á lorg aige. Tá sé luaite ag scata léirmheastóir go bhfuil an duine seachas an naomh i lár báire - tá osnádúr an naomhsheanchas léannta agus laochsheanchas an bhéaloidis fágtha ar lár. Is fusa iompu Criomhthainn, mac flaithe, ina Colm, scríbhneoir, ab, bunaitheoir a thuiscint dá réir.

É ag feidhmiú i líonra caidrimh teaghlaigh agus polaitíochta, faoi thionchar athrú ré ó phágántacht go Críostaíocht agus an dá rud fite fuaite le hiomaíocht prionsaí agus abaí.

Tá feidhm cliste bainte ag Proinsias as mion oighearaois an tseandacht mhall mar thairseach idir dhá ré, é tar éis aird a thabhairt ar an stair a fheiceann tionchar aige seo, agus ar ball an plá a scaip comhluadar Chluana Ioraird ar an sochaí in Éirinn, agus ar dhán Choilm go háirithe. 

Fuair mé taitneamh i léamh Phroinsias ar an aighneas le Finian Magh Bhile faoin leabhar - scéal níos sothuigthe ná an gnáth goid suarach agus é fite fuaite le polaitíocht na bhfiní. Leanann tragóid cath Cúl Dreimhne, ach go bhfuil tagairt agus insint ag Proinsias do na cúinsí ar fad a luaitear leis - i bhfoirm úrscéil ar ndóigh seachas stair. Mar atá ráite aige féin ina iarfhocal, tá simpliú agus múnlú déanta aige ar na heachtraí, agus an duine aonair agus a chaidrimh pearsanta chun tosaigh. (Ach mar is dual d'oide maith, tá na foinsí staire ar bhain sé feidhm astu luaite aige ina iarfhocal freisin, don té ar mhian leis dul níos doimhne sa scéal). 

Tá cinneadh Cholm Chille glacadh le pionós an díbeartha sothuigthe dá réir, an ciontacht a mhothaíonn sé as an ár a raibh páirt nach beag ag a mhórtas cine agus uabhar pearsanta ina spreagadh. 

Ach tá cuma na réalaíochta agus na fírinne ar insint Phroinsias, agus is éasca bá agus tuiscint a bheith ag an léitheoir leis an gcarachtar. 

Más buan mo chuimhne, dúirt Proinsias ag Fómhair na Leabhair i mBéal Feirste go raibh rún aige cloí le Gaeilge nach raibh tionchar na Lochlannach air fós. Ar An Cúinne Dána thug Antain Mac Lochlainn suntas d'úsáid an fhocal "iris" sa chiall liteartha "creidimh, reiligiún" agus "scál", taibhse. Tá dornán focail eile mar iad ach iad i gcónaí i gcomhthéacs a fhágann sothuigthe iad. Nae a bhíonn ar uisce, abair agus is ar bhirling a fhágann Colm Cille Daire Calgach chun aghaidh a thabhairt ar Albain. 

Tá dán bhreá mar chlabhsúr ar an leabhar, ag tarraingt as 

Fil súil n-glais

fégbas Éirinn dar a h-ais;

noco n-aceba íarmo-thá

firu Érenn nách a mná.

A leagtar ar Cholm Cille. 

Tá Proinsias dílis freisin do chanúintí Uladh, rud a chuireann, dar liom féin, le fiúntas an leabhair. 

Leabhar an-éagsúil ó na scéinséirí a thug Proinsias dúinn roimhe, nó an greann atá i bhFatwa. Agus an slacht is dúil ar earraí Leabhar Breac air freisin. 

Ach leabhar atá chomh máistriúil céanna. Agus dá mba rud é go raibh fonn air an scéal a leanacht go hAlbain chun cuir leis an méid a scríobh sé i dTairngreacht, bheadh fonn orm é a léamh! 

Mar a tharlaíonn, is ón leabharlann a fuair mé Flaitheas an uair seo - tá spás do leabhair nua ag éirí iontach gann i mo theachsa! 

Schachnovelle

    Elke Rehder

Mar a luaigh mé anseo cheana, fuair mé cnuasach saothair Stefan Zweig don Kindle traidhfil blianta ó shin. Níor léigh mé an t-iomlán riamh agus ní raibh an úrscéilín Schachnovelle (úrscéal fichille) léite agam. Nuair a luaigh Darach Ó Scolaí é ar Blue-sky ar na mallaibh chuaigh mé sa tóir ar sa chnuasach.

Is minic scéal laistigh de scéal ag Zweig, an reacaire céad pearsa ar thuras, agus é ina chineál athair faoistine a thugann cluas do chráiteachán éigin a rún a scaoileadh, ach ní hiondúil go dtugann an scaoileadh faoiseamh. 

Tá croí an scéil seo ceaptha san íomhá thuas ag Elke Rehder, ar tháinig mé air agus roinnt gúglála iar léamh á dhéanamh agam.

San scéal amuigh, mar a déarfá, tá an reacaire ar long idir Nua Eabhrac agus Buenos Aires. Tugann sé corraíl iriseoirí faoi ndeara agus an long ag fágáil, agus insítear dó go bhfuil máistir fichille ar an long. Idiot savant an fear céanna, gan léann ná spreacadh ach le talann nádúrtha don bhfichill a aimsíodh de thaisme agus é ar altramas ag cléireach tuaithe. Rinneadh forbairt air agus ardmháistir dá réir. É anois ag taisteal na cruinne, ag tuilleamh airgid ar an bhfichill.

Déanann an reacaire iarracht é a mhealladh chun cluiche, ach tá fuar aige. Go dtí go gcuireann Albanach rachmasach a ladar sa scéal agus go dtoilíonn ar máistir imirt ar tháille ard. É féin i gcoinne cách i gcomhairle le chéile... 

Buann an chéad cluiche gan stró, ach tá mórtas an Albanaigh múscailte agus éilíonn sé revanche agus tá sásta íoc as. Tá an dara cluiche ag pointe cinniúnach nuair a ghearann strainséir isteach le comhairle a leasa don meitheal - agus glacann seilbh ar an gcluiche. É in inmhe na gluaiseachtaí a thuar go ceann roinnt babhtaí. Mar a thuarann sé, leamhsháinn an toradh. Maíonn an strainséir nár imir sé ficheall ar chlár ón meánscoil... Cad as mar sin an scil? 

Tá fiosracht an reacaire múscailte, agus téann sé sa tóir ar an strainséir Dr. B. Agus meallann a scéal uaidh.

Bhí sé ina abhcóide ciúin ar son ríogaithe na hOstaire agus na mainistreacha. Tháinig mainistreacha sa Ghearmáin chuige dá bharr. Chuidigh sé leo maoin a thabhairt slán ón Naitsithe. Ainneoin a dhiscréid, d'éirigh leis an Gestapo cléireach dá chuid a cuir ag spiaireacht air, agus tar éis an Anschluß gabhadh é. Ach seachas ciapadh corpartha an KZ bhí modh eile in úsáid dá leithéidí. Aonarú iomlán, seomra in óstán i seilbh an gestapo. Gan teagmháil daonna ach bairdéir nach labhraíonn, agus lucht a cheistithe a chuireann fios air ag amanta do thuartha de ló is d'oíche. An seomra lom leamh agus gan faic ann chun an intinn a spreagadh. Aithníonn sé an baol dá mheabhar agus déanann iarracht a intinn a aclú - chun bheith in ann ag an gceistiú, gan aon eolas sa bhreis a scaoileadh le lucht a chéasta, gan aon duine eile a chuir lena liosta íobartach. Tá sé ag streachailt go mór. Ach ansin faigheann sé deis gan choinne. Tugann sé leabhar faoi ndeara i bpóca cóta mór duine dá lucht ciaptha, atá ag crochadh san forhalla a fágtar é ag fanacht ar a cheistiú. Éiríonn leis le dua é a sciobadh i ngan fhios don bhairdéir agus é a smuigleáil ar ais go dtí a sheomra. É ag súil le lón anama, filíocht b'fhéidir. É meallta go mór nach bhfuil ann ach leabhar fichille, cuir síos ar cnuasach máistir cluichí. Ach aithníonn sé agus tapaíonn an deis a intinn a dhíriú. Go rathúil i dtosach. Ach faoi dheireadh tá gach cluiche sa leabhar de ghlan mheabhair aige agus é ar a chumas iad a imirt ina inchinn. Sa tréimhse seo, é in ann ag an gceistiú, a intinn géar.

Ach conas dul ar aghaidh? Níl de rogha aige ach é féin a scoilt, agus imirt ina choinne féin. Rud a shílfeá a bheith dodhéanta. Éiríonn leis ar feadh tamaill, áfach, ach faoi dheireadh tosaíonn sé ag dul ar buile leis an strus a aigne a scoilt, mífhoighne mallaithe ag an dá leath dá chéile. Tugann sé fogha faoin bhairdéir agus goineann é féin. Rud a fhágann san ospidéal é - ar an dea uair dó féin, i lámha dochtúra a bhfuil bá aige leis seachas leis na húdaráis nua. A chuireann ina luí orthu nach bhfuil faic le foghlaim uaidh agus a mheabhair caillte. Ligtear dó imeacht, ach ar choinníoll imeacht as an dtír, agus sin an toisc a bhfuil sé ar long Buenos Aires.

Léiríonn léaráid Elke Rehder an riocht ina fágadh a intinn scoilte. 

A fiosracht a fuair an ceann is fearr air gearradh isteach sa chluiche, ainneoin fainic a dhochtúra, go raibh nimhiú fichille fulaingthe aige agus gurb fhearr dó fanacht glan air. 

Géilleann sé áfach d'iarratas an ardmháistir ar cluiche amháin eile, agus sáraíonn air - géilleann an ardmháistir roimh deireadh. Éilíonn áfach revanche. Ainneoin comhairle an reacaire, tugann sé faoin gcluiche. Tá a bhall íogair - mífhoighne - tugtha faoi ndeara ag an ardmháistir. Mar sin, glacann sé siúd an deich nóiméad aontaithe chun gach beart a mheá... Tarlaíonn an tubaiste dosheachanta agus cliseann arís ar mheabhar an Dr. B. de dheasca an mífhoighne, agus tagann mearbhall air faoin gcluiche. Bíonn air éirí as agus an blár catha a fhágáil faoi gliceas a chéile comhraic. 

Tá teannas thar na bearta in insint Zweig, mothaíonn an léitheoir gach corr agus casadh i bhfulaingt intinne an Dr. B. Bíonn insint an reacaire ann mar fairtheoir ach ar dhóigh éigin treisíonn sé sin mothúcháin agus comhbhá an léitheora. Foilsíodh Schachnovelle i dtosach sa Bhrasaíl in aistriúchán Portaingéilise in éineacht le dhá scéal eile faoin dteideal Trí ainmhian. Dráma intinne eile Der Amokläufer ceann eile acu.

Tá Zweig ina mháistir ag léiriú féinchéasadh intinne, mar atá san dá scéal úd. Feidhmíonn a chleas leis an reacaire a mheallann faoistin chun léargas domhain a thabhairt. 

Faraor, fuair an tsamhlaíocht seo an ceann is fearr air féin, agus ghéill sé don éadóchas agus an dúlagar a spreag caithréim na Naitsithe ann. Níor mheas sé, fiú agus é sa Bhrasaíl, go dtiocfadh sé ná an domhain slán.

Is mairg a bátar in am na h-anaithe 

mar tagann an ghrian i ndiaidh na fearthainne

An Deireadh

Toisc gur fhág bus a d'imigh luath, nó b'fhéidir nár tháinig ar chor ar bith fanacht leathuaire orm ar na mallaibh sna Clocha Liatha, theith mé isteach sa leabharlann ón bhfuacht. Bheartaigh mé súil a chaitheamh ar an (mbeagán) leabhar Gaeilge féachaint an rud rud ar bith nach raibh léite agam acu a mbeadh fonn orm léamh. 

Thit mo lámh ar An Deireadh, le Séamas Mac Annaidh. Scéinséir, de réir an bhlurba. Scéinséir ar leith, mar a bheithfeá ag súil leis ó údar Cuaifeach mo lon dubh buí! An cuma air i dtosach gur scéal coitianta lánúin meánaosta atá ann, a bhfuil fuaire ina gcaidreamh agus an nead fágtha ag a clann. Dúlagar ag teacht ar an mbean, dar lena fear, reacaire an chéad insint, dialann. Casadh sa scéal ansin, reacaire eile. Léargas eile. Casadh eile fós, reacaire eile.

Cleas éifeachtach. Coinnítear an léitheoir ar tinneall, ag iarraidh ciall a bhaint as scéal a shleamhnaíonn ón gnáthshaol go eachtraí áiféiseacha ach féideartha.

Cé atá ag buaileadh bob ar ché? Cad atá ag tarlú dáiríre?

Scíthleitheoireacht siamsúil. Faraor, corr botún cló a mhileann an pléisiúr. Ach táim sásta go maith gur casadh mo threo é. Tá dearcadh fiar ar an tsaoil ag Mac Annaidh atá ina dheis marana. 

Teifeach eacnamaíochta? Tic!

Teifeach eacnamaíochta? Tic!

Fireann ? Tic!

Aois mhíleata? Tic?

Gan grinnfhiosrúchán? Tic!

B’shin mise. Teite ó léithe Éireann na luatha nóchaidí.

Díreach céimnithe.

Ag tógáil poist Ghearmánaigh, ar phá níos ísle.

Ag suirí lena n-iníonacha. (Mheall mé ceann acu!)

Schwerin 1992. Seolta amach ag obair ar tram.

Mise agus innealtóir díolacháin. Ossi eisean.

Bainisteoir áitiúl ag cásamh an t-athrú saoil.

An áit á líonadh ag Ausländer!

Ausländer is ea mise, arsa mise.

B’ea. Bhí ormsa éirí um a ceathair cúpla uair chun seasamh sa scuaine.

Aufenthaltserlaubnis le hathnuachan, gach trí mhí i dtosach.

Sa scuaine liom clann clainne na Gastarbeiter a mealladh anoir sna seascaidí.

A rugadh agus a tógadh i mBeirlín. Ach ba Ausländer iad.

Agus i mbaile a muintire, ba Almans iad – Ausländer freisin.

Ar ball, cuireadh oifig ar leith ar bun. Lucht an Comhphobail (ní raibh na lár Eorpaigh ann fós)

Saoránaigh SAM, Iosrael, Cheanada. Na Ausländer maithe.

Bhí mise ceart go leor, arsa fear Schwerin fosta.

Na rudaí nach ndúirt sé ach a thuig mé:

Níorbh Fidschi mé. Ná Kanake. Ná Türke. Ná Polacke, fiú.

Bhí mé geal. Bhí mé togha.

Ón Afraic aithreacha nianna mo mhnaoi.

Mischlinge. Thall.

Abhus, caitear dúchas a máthair le mo chlann.

Mischlinge iadsan, fosta.

Fuaireas swastika as marla, ar an gcarr lá. Éasca le baint.

Ní raibh na maslaí chomh héasca céanna le baint, ó anam mo mhic.

Ní rud nua é. Thugtar poo-face ar scoil ar mo dheirfiúr uchtaithe.

Athair ón Ind aici.

You don’t get to be racist and Irish?

Táid inár measc mar sin féin.

Iadsan nach ngéilleann gur duine is ea duine.

Cuma dubh bán ná riabhach.

Cibé, mar a dúirt de Gaulle le méara a bhí buartha faoi “iadsan” ag brú isteach:

«Mon cher, vous êtes un bourgeois : l'avenir est au métissage.»

A chara, buirgéiseach tú: leis na daoine breaca an todhchaí!

Dorn san aer do na daoine breaca!

Píosa a scríobh mé do Reic tamall ó shin. Cloisim anois go raibh feidhm á bhaint ag Teachta Dála as fuighle fuatha agus amhrais lucht mioscaise an eite dheis sa Dáil. Ní maith sin. 

Saighdiúir

Luaitear cosúlacht an úrscéil seo le saothar Remarque, Im Westen nichts neues mar úrscéal frithchogaidh. Ní mórán litríocht cogaidh a léim, ach tá Remarque léite agam, sa bhunleagan agus in aistriúchán Mhic Annraoi. Cloch bonn de chuid an litríocht frithchogaidh atá ann. 

Tá cosúlachtaí in úrscéal Uí Shearcaigh sa mhéid is gur reacaire óg atá i gceist, a scuabtar isteach sa chogadh ag dúil a chomhluadair agus an dualgas a shíleann sé bheith air. Dóchas a choilltear go borb i ndraoib na Fraince. Comrádaíocht idir daoine éagsúla faoi bhuillí na gunnaí ar inneoin na dtrinsí. 

Tá an cuir síos ar an tírdhreach idir uafás agus corr splanc d'áilleacht an dúlra ainneoin gach rud saibhir fileata. 

Ach scéal Éireannach, Conallach atá anseo. Baineann an reacaire leis an dream atá ag freastal ar lucht an tí mhór, agus buntáiste oideachais faighte aige as atharthaíochas lucht an tí mór. Spleáchas mar sin féin, agus maslaí le slogadh agus uasal le híseal. Caidreamh sách gránna le mac an tí mhóir, comhaoiseach leis ar maistín millte é. 

Ach scóip aige de bharr an léann a fuair sé chun muintearas a dhéanamh le réimse leathan daoine i gcoire an chogaidh. Is sna comhráite agus allagar sin a chuirtear an teagasc frith chogaidh in iúl. (Bhraith mé uaireanta go raibh beagán an iomarca den insint seachas an taispeáint ar bun, ach le reacaire céad pearsa is deacair sin a sheachaint go hiomlán). 

Ar ndóigh bhí borradh an náisiúnachas in Éirinn mar chúlra don ré úd, agus gan amhras tionchar aige ar an dream a chuaigh sa chath, orthu siúd nár dhein, agus ar na caidrimh eatarthu. 

Tá saibhreas iontach san úrscéal, agus go leor ábhair machnaimh. Go háirithe toisc gur machnóir an reacaire. 

Mar sin féin, is dóigh liom go bhféadfá beagáinín eagarthóireacht liteartha sa bhreis a dhéanamh. Bhí amhras orm, abair, faoi inchreidteacht sonraí an deireadh a fuair an maistín. 

Ach shíl mé an cairdeas a fhásann idir é agus fear óg as Aontroim, Protastúnach agus aontachtach, a bheith thar a bheith inchreidte agus spéisiúil. 

Tá a húrscéal frithchogaidh ag an nGaeilge anois, agus úrscéal Gaelach.

Seasann an comparáid le Remarque. Is ait liom gur luadh Hašek leis, áfach. Cé go bhfuil beagán greann ann níl áibhéil ná dalbacht Švejk. 

Ní fiú an braon fola. Ach faraor tá fir óga fós ag fáil bháis go mall pianmhar uafar san Úcráin, san Afraic agus sa Phailistín. Gríosaithe chun talamh a chosaint, ach go hiondúil gan seilbh acu féin ar oiread is lán ladhar den dtalamh céanna. 

Táim buíoch as Leabhar Breac a bhronn cóip den leabhar orm. 

Saighdiúir

Cathal Ó Searcaigh

978-1-913814-35-9 

Leabhar Breac 2023