Eamhain Macha, cidh diatá?

Máire Mhaigdiléana 
le Anthony Frederick Augustus Sandys

Eamhain Macha, cidh diatá? Ní ansa. Macha mong-ruadh, ingen Aedha rúaidh meic Badhuirnn, dorad for macaibh Díthorba in ráith do chlaidhe. Día m-batar for indarba i fothribh Bairne luidh-si ir-richt chlaimsighe chuco día m-batar ac fuine thuirc allaidh isin chaille. Berigh gach fer ar úair les h-í do aentughudh fría, & nochengladh-si iarom. Beridh-si iarom lei co h-Emain fon chruth sin cóic meic Dithorba .i. Baeth & Brass & Bétach, Uallach & Borbchass a n-anmand-sidhe. Fororchongairt-sidhe dino in ráith do chlaidhe, ar bá fearr lei moghsaine forro andá a marbudh. Rothoraind doibh ímpi 'ma cúairt día dealg íarsin in ratha, & rosclaidhset-som. Unde dicitur Eamain .i. eomhuin .i. eo imma mhuin Mhacha .i. delg ímmá braighit. Acht chena fégh in Réim Rigraidhi, si desideras inuenire prolixius, & causa breuitatis hic praetermito.

Nó dano is de Eamhuin Macha. Dia luidh Macha ingen Sainrith meic Inboith do choimling fri dha ghabair an righ Choncobair isin aenach, íarna radh do Chrunnchoin ba luaithi a ben andate eich an righ. Asbert in rí fri Crundchoin, foghebadh báss mene thísad a ben don coimling. Tanic iarom Macha do sháeradh a fir, & si alachta, & roreith an cend m-blai frisna h-eocho, & ba luaithe dhi anda dona h-echaibh. Arsisbis iarom mac & ingen d'aen-tairbert, & scredsad in noidhin, co rolai Ullta ina cess, co m-ba coimneart fria mnai siúil cach fear, conidh o sin rolen an cess, & conidh on Macha sin & don eamon rosfuc ata Magh Macha & Eamain Macha.

Dinnseanchas Dán 112

Eamhain Macha, cad as don ainm? Ní hansa. Chuir Macha Mhongrua iníon Aedha rua mac Badhuirnn iachall ar mic Ditorba claí a chuir ar an rath. Nuair a bhí siad in ionnarba sa Bhoireann tháinig sí chucu i mbréagriocht lobhair nuair a bhí torc allta á fhuineadh acu sa choill. Bheir gach fear faoi seach í chun siúl chun luí léi, agus cheangal sí gach duine acu. Chroch sí léi ansin go hEamhain mic Ditorba, i. Baeth ⁊ Brass ⁊ Bétach, Uallach ⁊ Borbchass a n-ainmneacha. D'ordaigh sí dóibh claí a chuir ar an rath mar do bhfearr leí moghsaine orthu ná iad a mharú. Ina dhiadh sin tharraing sí line an chlaí thart ar an rath dóibh lena dealg, agus thochail siad é. As sin deirtear Eamhain .i. eomhuin .i. eo um muin Mhacha, i. dealg um a bráid. Ach is féidir leat an t-iomlán a léamh i Réim na Rí, más mian leat an scéal a fháil atá fágtha ar lár anseo agam ar mhaithe le giorracht.

Macha ag mallachtú fir Uladh
Stephen Reid

Nó is as seo ainmnítear Eamhain Macha. Macha iníon Sainrith mac Inboith a bhí i gcoimhlint le caiple an Rí tar éis dá céile Cronnchú a mhaíomh gur luaithe a nuachar ná eacha an Rí. Bhagar an rí bás an Cronnchú mura dtiocfadh a bhean chun rás leis na heacha. Tháinig Macha chun a fear a saoradh, ainneoin í bheith ag iompar, agus ríth sí rás leis na heacha go deireadh an bháin, agus ba luaithe í ná na heacha. Rugadh mac agus iníon ansin di d'aon bhreith agus scread na naíonáin agus tháinig céas ar fir Uladh chun nach raibh neart bean tar éis breith i bhfear acu. Agus lean an chéas ó shin iad. As an Macha seo agus an cúpla (emon) a rugadh di a ainmnítear Má Macha agus Eamhain Macha.

Mar a fuair Conchubhar Mac Nessa ríocht Uladh

Casco de Leiro, Castelo San Antón (A Coruña)
Jose Luis Cernadas Iglesias, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons

Ba mór a n-orddan do Chonchobur hi cind .uii. mbliadan iarna genemain iss and ro gab ríge nUlad. Ba sí a thucaitside .i. boí Ness ingen Echach a mathairseom i n-oentama. Boí dano Fergus mac Rossa i rrígu Ulad. Adcobrastarside in mnaí .i. Ness do mnaí dó. Nathó ol sisi condom rab a log .i. ríge mbliadna dom mac. Conid tairle nocon erbarthar mac ríg frim mac. Tabair ol cach & bid lat a rrige cia chongarthar ainm ríge. Foid tra iar suidiu in ben la Fergus. & congairther ríge nUlad do Chonchobur. Ro gab tra in ben for tinchosc a meicc & a aite & a muntire .i. lomrad indala fir & a thidnacul diaraile & a hórsi & a hargat do thidnacul do aradaib Ulad ar dáig iartaige dia mac.

Tanic dí cend na ree hísin dia bliadna. Dorimgart i suidiu Fergus a giallu. Immacallaim immi or Ulaid. Ro imraidsetar i n-oendáil. Ba dímicin mór leo Fergus dia tabairt hi tindscra. Roptar buidig im do Chonchobur ara degthidnacul dóib. Ba sí im a n-immacallam anro rir Fergus scarad dó friss. Anro chennaig Conchobor anad aici.

Iss and sin tra ro scar Fergus fri ríge nUlad. 

as Scéla Chonchobuir

Ba mhór onóir Conchubhar i gceann a seacht mbliana iar a ghiniúna dó agus gabh sé ríocht Uladh. Ba é a thucaid sin .i. ba Ness iníon Eochach a mháthair in aontumha. Bhí an uair úd Fergus Mac Roi i ríocht Uladh. Shantaigh sé an bhean, .i. Ness mar bhean dó. Dhiúltaigh sí dó seachas dá bhfaigheadh sí a mian, .i. ríocht bliana dá mac. Sin chun go dtabharfaí mic rí ar chlann a mhic. Tabhair, arsa cách, agus is leatsa a bheidh an ríocht cé go dtabharfar rí air siúd. Ina dhiadh sin ghlac an bhean le Fergus agus gairmeadh Rí Uladh ar Conchubhar.

Do chuir an bhean ansin comhairle ar a mac agus a oide a mhuintir .i.  maoin a bhaint d'fhear amháin agus é a bhronnadh ar fhear eile agus a hór agus a hairgead a bhronnadh ar arda Uladh ar mhaithe lena mac. Tháinig lá ceann na mbliana. D'éiligh Fergus a ríocht arís. Bhí allagar i measc na nUltach. Chruinnigh siad in aon dáil. Mheas siad go raibh masla mór tugtha ag Fergus dóibh. Bhíodar buíoch do Chonchubhar as an méid a bhronn sé orthu. Ba thoradh a n-allagar an ríocht a bhaint de Fergus. Mar sin choinnigh Conchubhar ionad s'aige. Agus is mar sin a scar Fergus le ríocht Uladh.

Leagan garbh nua Ghaeilge liomsa.

Anfa mór ar mhá Lir

Katsushika Hokusai - Metropolitan Museum of Art,
online database: entry 45434. Foinse

Rumann mac Colmáin, i. mac Rí Laoire, de chlanna Néill, rí fhile Éireann a rinne an dán seo agus laoi luascach ainm an aiste ina ndéarnadh. Is é abhár a dhéanta iomorra oilithreacht a bheith á dhéanamh aige go Raithean in aimsir gorta mór. Ba mhiste le lucht an bhaile é a bheith ag teacht chun an bhaile go ndúradar leis an saor a bhí ag déanamh an darthí mór diúltú a thabhairt don fear dána; ansin dúirt an saor le duine dá mhuintir "Éirigh in aghaidh Rumann agus abair leis nach dtig leis teacht chun an bhaile go ndéanann sé rann ina bhfuil áireamh na cláir atá anseo chun an dairtheach a thógáil."

Is ansin a rinne sé an rann seo:

A Choimdhe liom, cad a ghní mé

faoin ábhar mór seo?

cathain a bheidh foirgneamh faoi scéimh dlúth

déanta as an deich gcéad clár seo?

Is é sin an líon cláir, i. míle cláir ann agus ní fhéadfaí diúltú dó a réir ós rud é gur fhoilsigh Dia dó trína éigse an líon cláir a bhí ag an saor. 

Ina dhiadh sin rinne sé mór dhán do Ghaill Átha Cliath agus dúirt na Gaill nach dtabharfadh siad luach a dháin dó ansin rinne sé an rann iomráiteach seo:

M'eiteachsa

más áil do neach, níodh

agus iar sin tógfadsa 

oineach an duine do-ghní

Tugadh a bhreith féin dó ina dhiadh sin. Agus sin an breith a thug sé - pingin ó gach droch Ghall agus dhá phingin ó gach dea-Ghall agus níor fuaireadh i measc na nGall duine ar bith nár thug dhá phingin dó  óir níorbh fiú le Gall daoibh go dtabharfaí droch Ghall air. Ansin dúirt na Gaill leis an fharraige a mholadh chun go bhfionnfaidís an raibh dán bunaidh aige. Agus ansin mhol sé an fharraige agus é ar meisce ag rá:

Anfa mór ar mhá Lir

 Do thug sé iomorra an t-éadáil sin go Chill Bhealaigh ar Mhá Constantín óir ba do chealla Uí Súanaigh an chill sin agus Má Constaintín uile. Gach má agus gach fearann a réidh Constaintín  is le Mochuta é agus is as Constaintín a ainmnítear an má. Is amhlaidh a bhí an Cill an uair úd, seacht sráid de Ghaill ann .i. ar a mhéid, agus thug Rumann trian den éadáil di, agus trian don scoil, agus trian leis féin go Raithean áit ar bhásaigh sé agus cuireadh é in aon uaigh le Uí Súanaigh  ar mhéid a onóir le daoine agus le Dia.

Anbthine mór ar muig Lir	Anfa mór ar mhá Lir
dána dara a h-ardimlibh	dána ar a ard-imill
at-racht gaeth, ran-goin gem garg	d'éirigh gaoth, ghoin geimhreadh garg muid
cu tét dar muir mórgelgarb	thar mhuir mhór gheal gharbh
dos-árraid ga garggemrid.	tháinig garbh geimhreadh
Gním an muighi, mag Lir lór	gníomh an mhá, má Lir lear
ro lád sním ar ar sír-slógh;	thug sníomh ar ár sár slua
écht mól cách ní lugu	éacht mór cách, ní lú
cid as ingantu didú	cad is iontaí ná
in scél dírecra dímór?	an scéal díochra diamhair
Ó do- chuir in gaíth anair	Ó neartaigh an ghaoth anoir
menma tuinne tarcabair	ardaítear meanma toinne
cu dúthracair dul torainn síar	gur mian leis dul tharainn siar
cosin fót fris funenn grían	go dtí an fód ina fhuineann grian
cosin glais-muir n-garg-lethain.	go dtí an glas-mhuir gharg leathan
Ó do- chuir an gaeth atúaid	Ó neartaíonn an ghaoth aduaidh
co dúthracair tuinn temen-crúaid	gur mian leis na tonnta dorcha crua
co m-bad fri domun an-des	dul go dtí an domhan aneas
fri fithnem ro ferad tres	ag fearadh cath ar an firmimint
ró ésted fri elechdúain	ag éisteach leis an ? duan
Ó do-chuir an gaíth aníar	Ó neartaíonn an ghaoth aniar
dar in sáile srebach-dían	thar an sáile sreabhach-dian
co dúthracair dul torainn sair	gur mian dul tharainn soir
co crann n-gréine coros gaib	go crann na gréine ?
i muir lethan lebur-chían	i muir leathan leabhar chian
Ó dorala an gaíth andes	Ó neartaíonn an ghaoth aneas
dar tír Saxan sgiathbras	ó thír na Sacsan sciathbras
co m-benann tond Insi Scít	go mbuaileann tonn Inse Scíth
dorair do charr Calathnít	go dtéann go chorr Calathnit
co m-brut Lumnech líathanglas	go mbruitheann Luimneach liathghlas
Is lán ler, is lomnán muir	Is lán lear, is lomlán muir
is álaind inn ethar-bruig	is álainn an eathar-bhrú
ro lá curu in gáeth ganmech	rinne an ghaoth gaineamhach corr
im Inber na Dá Ainmech	in inbhear na dá cith (1)
is lúath luí re lethan-muir.	is luath stiúir le leathan muir
Ní sádail súan, sén garg saír	Ní sóúil suan, séan garg ?
co m-bruthbúad, co m-barann-báigh	go bruthbhua, go bruíon feargach
fordath eala forda- tuig	folaíonn fordath eala
Meic Míled cona muintir	mic Míle gona muintir
glúastar mong mná Manannáin	gluaistear moing mhná Mhanannáin
Ra lá tonn (trén a trethan)	Cludaíonn tonn tréan an treathan
dar cach inber íarlethan	thar gach inbhear iarleathan
da-rócht gáeth, ran-goin gem gel	Tá gaoth tagtha, ghoin geimhreadh geal muid
im Cend Tíre, im Tír n-Alban	um Ceann Tíre, um Tír Alban
silid drib lán slíabdreman.	sileann Sliabh Dremann sruth lán
Mac Dé athar, adblib scor	Mac Dé an Athar, sluaite neimhe
rom-ain ar gráin garg- anfod!	idir mé is gráin gharg-anfa
Fíadu fírén na Flede	Tiarna fíréin na Fleá
acht rom-ain ar anside	ach cosain mé ar an-síon
ar h-iffirn co n-ardanfod.	ar infreann le hard-anfa

---

An tré 

Trí fhile an domhain, i. Homer na nGréagach agus Fearghal (i. Virgil) na Laidinigh agus Ruman na nGael.

faoi ndeara dom tabhairt faoin dán seo atá luaite le Ruman, B'ait liom file nach raibh iomrá cloiste agam air bheith luaite le Homer agus Virgil. Tá an dán thuas luaite leis, cé go maíonn Meyer nach bhfeadfadh gurb é a scríobh. Tá an scéal amhrasach cibé dar liom mar go bhfuil sé luaite in Annála Uladh gur roimh ré na nGall a d'éag Rumann.

 747: Ruman m. Colmain, poeta optimmus, quieuit.

Tá tagairtí don dán ag Van Hamel: 

Fuair mé an Ghaeilge ag CELT agus tiontú Meyer chomh maith; ar sin atá mo leagan garbh thuas bunaithe. I roinnt cásanna ghlac mé le léamh ó na fonótaí sa chás gur fhreagair sé níos fearr do Bhéarla Meyer.

 Is ait liom fós nach bhfuil fágtha ach seo de shaothar  rí fhile Éireann - comhartha eile ar an méid dár litríocht atá imithe as radharc. De dheasca na nGall idir sean agus nua; agus cuid mhaith dá bhfuil fagth ar an Mór Roinn! 

Fáilte roimh leasaithe!

(1) Inber na Dá Ainmech - ní raibh fhios ag Meyer cén áit a bhí i gceist leis seo. 

Tigh Doinn, cad as don ainm?

 

Tigh Doinn, Nigel Cox, Geograph.

Teach nDuind, cidh diatá? Ní ansa. In tan dolotar meic Miled aniar don Erinn, asbert a n-druí fríu: ‘Fear raghas isin crand siúil’, for se, ‘& madh é chanus ar tus dichedla for Tuathaib Dei, maighfidh in cath forro, & lindi íarsin co brath a tír: & bebais in fer cuirfes in m-bricht.’ Fochres crandchor forro, & tachraidh do Dhonn taidhecht isin seól. Dogníther íarom samlaid, & luidh Dond isin seól, & canaidh tinchetla fríu, & doluidh sís iarsin, & asbert: ‘Tonga na deo’ ol sé, ‘cona didhemthar cert no cóir duib festa.’ Canaid-seom dano di thír tinchedla forro-som dia fregra. Iar mallachadh Duinn íarom do Thuaith De dofáinic crith-ghalar fo chétóir isin luing. Asbert Amarghen: ‘Bidh marb Dond’, for se, ‘& ní seghdha dund congbail im athgabail an ghalair. Ar día ructhar Dond i tír, bíaidh an galar-sa co brath a n-Erinn.’ Asbert Dond: ‘Berar mo choland-sa’, for sé, ‘a n-oen na n-ínnsi, & dobéra mo chinél bendachtain form co brath.’ Ticc íarom ainbhtine doibh tria thinchedlaibh na n-drúadh, & báiter an bárc a m-bái Dond. ‘Berar a choland isin carraic n-aird thall’, ol Aimhirghen: conidh de dogarar Teach nDuind. ‘Ticfad a munnter an maighin sin’, ol Amhirghen. Is aire sin adellad na h-anmanda peccacha co teach nDuind ría techt a n-ifearn, do reír na ngennti, cédus, co tabraid a m-bendachtain for anmain Duinn. Madh anum fírén imorro fir aithrighe is di chéin adcí-sidhe, & ní berar fordul. As i sin tra cédfaidh na ngénnti. Conid desin dogarar Tech nDuind.

Dindshenchas 113

Tigh Doinn, cad as don ainm?

Ní hansa. An tan do tháinig Mic Míle aniar go hÉirinn, dúirt a ndraoi leo "Téadh fear ar an gcrann seoil", ar sé, "agus canadh dícheadal i gcoinne Tuatha Dé, sular féidir leo siúd amhlaidh a dhéanamh, brisfear an cath orthu agus is linne feasta an tír; ach basóidh an té a chuireann an briocht". Cuireadar ar crannchur eatarthu é, agus thit sé ar Dhonn dul sa crann seoil. Déanadh amhlaidh agus dhreap Donn an crann seoil agus chan dícheadal uaidh, agus tháinig anuas ansin agus dúirt: "Mionnaim dar na déithe" ar sé, "nach bhfaighidh sibh ceart ná cóir feasta". Chan Tuatha Dé ar thír dícheadal ina choinne mar fhreagra. Tar éis do Tuath Dé Donn a mhallachtú ón tír tháinig crith ghalar sa long. Arsa Amairgen "Éagfaidh Donn, agus ní séanmhar dúinn a chorp a choinnéail, nó tolgfaimid an galar. Agus má thugaimid Donn i dtír beidh an galar in Éirinn i gcónaí." Arsa Donn "Tabhair mo chorp go dtí ceann de na hinsí, agus beannóidh mo mhuintir i gcónaí mé." Ina dhiadh sin tháinig anfa orthu trí dícheadail na ndraoithe agus bádh an bárc ina raibh Donn. "Tabhair a chorop go dtí an cloch ard thall" arsa Amairgen : da bhrí sin tugtar Teach Donn air, "Tiocfaidh a mhuintir chuige sin". Is dá bhrí sin a thagann anamnacha na bpeacach chuig Teach Donn roimh dul go hifreann dóibh, dé réir na ngintlíthe, go dtabharfaidh siad a mbeannacht d'anam Dhoinn. Maidir leis an anam fhíréin a bhfuil aithrí déanta aige is ó i gcéin a fheiceann sé é agus ní bheirtear ar strae é. Sin, ar a laghad, creideamh na ngintlí. Dá bhrí sin tugtar Teach Doinn air.

‘cadeat ada flatha ⁊ cuirmthige?’

‘A húi Chuind, a Chormaic,’ ol Carpre, ‘cadeat ada flatha ⁊ cuirmthige?’
‘Ní hansa,’ ol Cormac.

Costud im dagflaith,
Lassamna do lochrannaib,
Luthbas im [dot ]sochaide,
Samugud suide,
Soichlige do dáleman,
Díanlám oc fodail,
Fochraibe oc timthirecht,
Tigerna do charthain,
Mesrugud senma,
Scélugud ngairit,
Gnúis fáilid,
Fáilte fri dáma,
Tóe fri comad,
Cocetla bindi,

‘it é sin adae flatha ⁊ cormthige, ’ ol Cormac fri Carpre.

Tecosca Cormaic

'A ua Choinn, a Chormaic' , arsa Cairbre, 'cad atá adha flaith ⁊ coirmthí?'

'Ní hansa,' arsa Cormac

Dea-iompar um dea-fhlaith,

lasadh do lóchrainn,

dua a chaitheamh don comhluadar,

ag socrú suíocháin,

soicheall dáilimh,

lámh gasta ag roinnt,

freastal aireach,

do thiarna a charadh,

measarthacht ceoil,

scéalta gairide,

gnúis sona,

fáilte roimh grúpaí,

tost le linn reacaireacht,

comhcheol binn,

sin iad na rudaí atá cuí do flaith agus coirmtheach, arsa Cormac le Cairbre.

adha: ceart, cuí

soicheall: féile, fáilte réidh
dáileamh: duine atá i mbun dáileadh bia agus deoch