Is féidir linn! Ach an mian linn?

Chaith mé an lá inné ag an Siompóisiam "Leasú chun feabhais" a reáchtáil Coláiste an Tríonóide agus Craobh na Ceithre Cúirteanna de Choradh na Gaeilge. Bhí oifigeach Ghaeilge an Choláiste, Aonghus Dwane, ana ghníomhach san eagrú agus tá eolas, an clár san áireamh ar a shuíomh siúd.

Aitheasc le Seán Ó Cuirreáin, An Coimisinéir Teanga a chuir tús le himeachtaí. Bhí Séamus Mac Giolla Chomhaill ann thar cheann na Roinne. Bhí, dar ndóigh, an bheirt sin ag labhairt ina bhfeidhm oifigiúil agus laincisí áirithe orthu dá réir. Tá comhairle dlí faighte ag Seán Ó Cuirreáin gan cheist comhnascadh a oifige a phlé; agus bhí cosc ar Shéamuis Mac Giolla Chomhaill é a phlé toisc gur cinneadh Rialtas atá i gceist agus go gcaithfidh ball sinsearach den Státseirbhíse glacadh lena leithéidí. Luaigh Julian de Spáinn anonn sa lá gur lorg sé féin faisnéis maidir le cé a mhol an chomhnascadh - ach go raibh na cáipéis a fuair sé dubhaithe amach go hiomlán, geall leis. Is beag nua mar sin a bhí ceachtar fear in ann a nochtadh dúinn, agus is súil siar a bhí idir lámha acu pé scéal é. Do luaigh Séamus Mac Giolla Chomhaill gurbh "i ndáil éisteachta seachas i ndáil cainte" a bhí sé inár láthair. Ach ba léir go rabhadar araon den tuairim, agus an seomra ar aon fhocal leo, gurbh feabhas mór atá ann de réir an Achta - luaigh Séamas Ó Tuathail, a bhí mar chathaoirleach ar an gcéad mhír, gurbh éigean do Helen Ó Murchú cás Ardchúirte a ghlacadh - céim costasach agus amhantrach - chun rud chomh simplí le foirm cláraithe cuideachta i nGaeilge a fháil. Tá an cuma air go bhfuil an ré sin, ar a laghad thart.

Labhair Aonghus Dwane ansin, agus a ghairm mar Oifigeach Ghaeilge a fostaíodh chun scéim a ullmhú mar bhunús lena chaint. Rinne sé pointí maithe; ainneoin go na-amharcann pobal na Gaeilge ar Oifigigh Ghaeilge mar cairde sa Chúirt, mar abhcóide, ag deireadh an lae is fostaithe de chuid na gcomhluchtaí iad agus caithfidh siad polasaí na comhluchta a chuir i feidhm.   Agus go mbíonn an deacracht ann go minic go gcreideann an bhainistíocht go bhfuil an jab déanta nuair atá an scéim daingnithe. Ach nach bhfuil ansin ach tús bealaí. Lúb ar lár atá ann, dar leis, nach bhfuil dualgais agus oiliúint maidir le feasacht teanga agus an Ghaeilge mar chuid den córas athbhreithnithe a bhíonn ar gach fostaí Stáit dul tríd uair sa bhliain - agus go mbíonn drogall á réir ar dhaoine dul faoi oiliúint sa Ghaeilge mar nach léir dóibh luach a bheith ag an mbainistíocht air. Tharraing sé achrann ar féin nuair a labhair sé go dhátheangach leis an pointe a dhéanamh gur gá do phobal na Gaeilge pobal an Bhéarla a mhealladh. Dúirt guth ó chúl an seomra leis gurbh mór an náire é! (Bhí ateangaireacht ar fáil, agus dornán beag den méid a bhí i láthair ag baint feidhm as na cluasáin.)

I ndiaidh briseadh caife labhair Dáithí Mac Cárthaigh ar na difríochtaí le Acht Cheanada, ar ar bunaíodh an Acht abhus, ag plé go sonrach leis an tionchar ar na cúirteanna agus an córas dlí. Tá, mar shampla, dualgas reachtúil thall Achtanna a achtú san dá theanga oifigiúil. Abhus, tá an foráil go bhfoilseofaí Achtanna san dá theanga lagaithe fiú de bhrí gur ritheadh leasú a thugann cead Acht a fhoilsiú i dteanga amháin ar líne - agus tá líon na nAchtanna atá aistrithe laghdaithe go mór dá bharr. Chuir Julian de Spáinn an taighde a rinneadh ag Garrett Reil maidir le comharthaí tráchta. agus na buntáistí le idirdhealú le dathanna. Go deimhin, mar sin atá a lán de na comharthaí nua turasóireachta thart ar BÁC, comharthaí a thugann ainmneacha bóithre san áireamh. Ach níl síneacha tráchta clúdaithe faoin Acht agus deacracht dá réir ag baint leo.
Ansin a tugadh an chaint ba shuntasaí, dar liomsa, sé sin an cur síos a rinne Éamonn Mac Niallais ó Ghuth na Gaeltachta ar a thaithí féin ar na deacrachtaí plé leis an Stáit i nGaeilge, sa Ghaeltacht. Scéal suntasach amháin a bhí aige - ní raibh cead aige a leanbh a thabhairt abhaile gan é a chlárú. Ach, ainneoin ceathrar bean ón nGaeltacht le leanaí a bheith sa bharda i Leitir Ceannainn, ní raibh fáil ar foirm as Gaeilge. Dúradh cúpla uair roimhe seo nach raibh Pobal na Gaeilge, pobal na Gaeltacht ach go háirithe, sách glórach ag éileamh a gcearta teanga. Thug Éamonn agus dornán duine ón urlár fianaise a léigh cén fáth -  go deacra go mór ag daoine in áit beag dul i ndeabhaidh lainne le daoine a bhfuil aithne acu orthu, agus gur gá dóibh maireachtáil leo.  Gur deacair a bheith ag tarraingt achrann ort féin dá bharr; agus go bhfuil sé feiceálach go mbíonn muintir na Gaeltachta ag plé as Gaeilge nuair a thuigeann siad go mbeidh toradh fónta air - luadh an Údarás agus Raidió na Gaeltachta, mar shampla. Luaigh sé freisin gurbh mór an faoiseamh dó anois bheith in ann clamhsán dhéanamh le hOifig an Choimisinéara seachas a bheith ag troid gach cath ina aonair.
Tar éis lóin bhí plé oscailte ann, agus smacht iontach ag Eimear Ní Chonaola ar imeachtaí. Ní lig sí do scéalta thairis ná ráitis fadálach dul i bhfad, rud a bhí riachtanach mar a bhíonn i gcruinnithe de leithéid.
Bhí rapporteur ainmnithe ag na heagraithe chun tuairisc a choinneáil ar an lá agus chun páipéir críochnúil a chuir ar fáil don Roinn mar ionchur san athbhreithniú.

Is é an rud a thug mé uaim ón lá go raibh tacaíocht sách láidir ann don gCoimisnéir Teanga; go gcreidtear go forleathan go bhfuil teipthe ar na scéimeanna mar atá, de bharr an maorlathas bhaineann len iad a dhréachtadh agus a dhaingniú (ach shoiléirigh fear na Roinne nach dtéann scéim "in éag" go bhfuil an scéim le comhlíonadh go dtí go mbíonn ceann nua daingnithe. Sheachain sé ceist maidir le scéim atá dréachtaithe ach gan a bheith daingnithe). Smaoineamh fónta is ea an moladh a rinne an Coimisinéir maidir le rangú comhluchtaí Stáit, agus dualgas a leagadh orthu de réir a bhfreastal ar an bpobal Gaeltachta agus Gaeilge.

Ach is léir freisin gur ga do phobal na Gaeilge bheith gníomhach agus an rud atá uainn a bhaint amach seachas brath ar an Stáit.  Ba thoradh ar theip na n-institiúid Béarla iad bunú RnaG, TnaG, COGG, Gaelscoileanna - agus is ó gníomhaíocht pobail a tháinig na nithe seo go léir. Tá ciorruithe ann faoi láthair nach léir a dtairbhe ó thaobh airgead a shábháil don Státchiste ach arbh léir a ndochar don Ghaeilge - go háirithe an baol do na scoileanna beaga. Dhá rud suntasacha a luadh faoin cheist sin; gurbh fogha ar dhá mhionlach a bhí i gceist i nDún na nGall, pobal na Gaeltachta agus an pobal Protastúnach buailte ag ceist na scoileanna beaga, agus go raibh deis ansin teacht le chéile leo chun cuir ina choinne. Ach go raibh baol an freisin go scoiltfí pobail Gaeltachta dá bharr, toisc go mbeadh scoileanna níos mó ag iarraidh na daltaí a tharraingt chucu féin ar mhaithe le oidí a choinneáil iad féin.

Tá sé i gceist go mbeidh ábhar níos iomláine curtha ar líne ag an lucht eagar amach anseo. Ach molaim d'aoinne nach bhfuil sé déanta fós acu Aighneacht a chuir faoi bhráid an Rialtas anseo. Agus bheith réidh don gcéad chéim eile san Ríomhlóid!

Nó, mar a dúirt Seán Ó Cuirreáin le linn a chuid cainte "Is féidir linn! Ach an mian linn?" Fúinne atá sé.

Siompóisiam Poiblí - Acht na dTeangacha Oifigiúla: Leasú Chun Feabhais

Racht Teangain

Tá athbhreithniú á dhéanamh ag an Rialtas ar Acht na dTeangacha Oifigiúla.Is maith an rud é sin - agus is trua nach déantar a mhacasamhail le reachtaíocht eile. Go háirithe ós rud é go bhfuiltear chun deis a thabhairt don bpobal a dtuairimí a nochtadh. (Ceist eile an gcuirfear na tuairimí san san áireamh).

Ní sprioc ann féin párlathas Gaeilge. Ná ní sprioc ann féin "stádas na teanga". An sprioc ná síothlú na Gaeltachta a chosc, agus - go tánaisteach - cur le líon na cainteoirí Gaeilge lasmuigh den nGaeltacht. Tánaisteach, toisc nach leor líonraí de chainteoirí athbheochana, fiú más cainteoir athdhúchais iad, chun teanga beo bríomhar a bheith ann. 

Ach ní féidir an Ghaeltacht a láidriú gan cur leis na réimsí inár féidir Gaeilge a labhairt. Is maith ann an iriseoireacht agus an siamsaíocht trí Ghaeilge, ach ní leor é. Ní féidir linn ar fad a bheith ag déanamh siamsaíocht dá chéile agus bheith beo ar sin.

Iarracht a bhí in Acht na dTeangacha réimse na Státseirbhíse a athghabháil don Ghaeilge - réimse a bhí imithe le sruth ón uair gur cinneadh fáil réidh le riachtanas na Gaeilge do Státseirbhísigh. Mar a dúirt an Cadhnach, páipéir ar fad is ea an Státseirbhís - mar sin is léir go gcaithfeadh aon Acht gné páipéarachais a bheith ag baint leis.Tá an Acht cosanta go minic agam, ina measc an foráil go raibh cáipéis áirithe le foilsiú as Gaeilge go comhuaineach leis an leagan Béarla. Ní toisc go gcreidimse tábhacht a bheith ag na cáipéis sin - ach cionn is go gcreideann na maorlathaigh tábhacht a bheith leis na cáipéis sin, agus gurbh olc an fasach - le cloí lena mbéarlagair siúd - a bheadh ann ligeann dóibh neamhaird a dhéanamh i ndualgais reachtúil cionn is gur bhain sé le Gaeilge. Ach i bhfírinne is beag tairbhe atá ann, dar liom, má thiontaítear giotaí fhada de mheamraiméis tur - go háirithe más  aistriúcháinis a dhéantar as. Is fíor gur chuidigh seala an Fhorais rud beag anseo ó thaobh caighdeán de; ach fós ní bhíonn an saoirse (ná an t-am) ag aistritheoir, dá fheabhas é, athscríobh stuama i nGaeilge nádúrtha a dhéanamh ar na téacsanna seo. Sa mhullach ar sin - de bhrí gur gnáth saoránaigh seachas oifigí (a bhíonn ag caitheamh airgead daoine eile) a bheadh leagan Gaeilge uathu, ní rabhthas ag ceannach na leagan Gaeilge de na cáipéis seo, de bhrí go raibh an mórchuid acu ar fáil saor ar líne. Anois, tuigim go maith nach mbeidh cianóg rua breise ar fáil don Ghaeilge as an foráil seo a leasú - is as buiséid riaracháin na Comhlachtaí Stáit a tháinig an airgead seo, agus is ar ais sa tiachóg sin a  rachaidh sé. Mar sin féin, tá an oiread ceannlíne áiféiseacha tarraingthe ag an foráil seo, agus a laghad maitheas déanta aige gur mithid géilleadh straitéiseach a dhéanamh.
Maidir leis na scéimeanna - smaoineamh fónta a bhí iontu, sa mhéid is gur chuir an cur chuige sin an fhreagracht ar bhainistíocht na gcomhlachtaí stáit machnamh agus beartú cé na seirbhísí a bhí siad chun soláthar as Gaeilge. Ach níor lean an cuir i gcrích an smaoineamh; is iomaí scéim atá curtha ar an méar fhada, agus fiú na scéimeanna a daingníodh, rinneadh faillí iontu. Tá moltaí fónta déanta ag an gCoimisnéir Teangacha maidir le seo - go leagfaí síos leibhéal ar leith seirbhísí a mbeadh ar gach comhlacht stáit cloí leo; cóirithe de réir an teagmháil atá ag an gcomhlacht Stáit airithe sin leis an bpobal. Sin an bealach chun cinn, dar liom - mar atá léirithe ag Comhairle Contae Dhún na nGall a bhfuil curtha go seasta acu leis an méid gnó trí Ghaeilge a déantar san oifig sna Clochán Liath.
Ag deireadh an lae, sin an teist a bheidh ar Acht fiúntach: go mbeidh pobal na Gaeltachta agus cainteoirí sa Ghalltacht in ann gnó a dhéanamh go nádúrtha trí Ghaeilge leis an Stáit.  Tá tábhacht leis sin san talmhaíocht agus san iascach - arbh iad fós bunchloch na tionsclaíochta sa Ghaeltacht, toisc gurbh leis an stáit is mó is gá cumarsáid a dhéanamh.
Is é an laige is mó a bhaineann leis an Acht, dar liom, ná go bhfuil cur i gcrích an Achta ag brath ar dhaoine aonaracha scaipthe tríd an státseirbhís - agus is minic iad ag gníomhú gan tacaíocht ná meas a gcuid bainistíochta.  Tá corr ghearáin seolta agam féin i dtreo an Choimisinéara nuair a theip orm píosa gnó a chuir i gcrích leis an Stát. Go hiondúil is iad na Coimisinéirí ioncaim a bhí i gceist - dream a bhíodh ag déanamh freastal ana mhaith orm nuair a bhí Aonad Lárnach amháin freagrach as plé le cúrsaí cánach as Gaeilge. Ach le blianta beaga tá cinneadh déanta acu gur de réir seoladh poist an cháiníocóra a phléifí le daoine. Rud a fhágann duine nó beirt san Oirdheisceart ag plé le líon i bhfad níos lú daoine; agus easpa taithí acu ar théarmaíocht; agus iad gan na gnáis ná modhanna chun an obair a dhéanamh i gceart. Seafóid atá ansin nach mbeidh toradh fónta air.
Sílim go mba cheart don Státseirbhís caitheamh le seirbhísí i nGaeilge mar seirbhís ar cheart a lárú - chun go mbeadh dream oilte daoine ag obair i bhfochair a chéile, leis na huirlis cuí agus ar a gcumas Gaeilge nádúrtha, a thuigfidh an pobal, a scríobh agus a labhairt. Is as grúpaí dá leithéid is fearr a thiocfadh forbairt ar theanga nádúrtha chun gnóthaí stáit a phlé, seachas ó aistritheoirí i gcúl seomraí ag plé le cáipéisí marbha.  Ba den chiall é a leithéid d'aonad nó aonaid a bheith lonnaithe sa Ghaeltacht - chun go mbeadh na buntáistí tánaisteacha ag pobal na Gaeltachta; gurbh ann a chaithfí airgead atá á chaitheamh ar an nGaeilge, idir thuarastail, soláthair oifige agus araile. Tá glao aonaid curtha i bhfearas ag Údarás an Gaeltachta in áiteanna éagsúla sna Gaeltachtaí, agus cuid mór acu folamh toisc nár oibrigh an múnla gnó sin - mar sin tá na hionad agus an trealamh ann cheana.
Creidim dá bhrí sin gur botún a bheadh ann Oifig an Choimisinéara - atá ag cur seirbhísí maithe ar fáil cheana féin don bpobal agus do na comhlachtaí Stáit - a bhogadh as an Spidéal. Mura raibh ann ach aird a tharraingt ar easpa cumas an Roinn Oideachais gnó a dhéanamh trí Ghaeilge, nó an bealach córasach a rinneadh faillí sna marcanna breise in agallamh a bhí iarrthóirí le Gaeilge a fháil. Ach is iomaí gníomh eile atá bainte amach aige, mar a léiríonn a thuarascála.
Agus in mo racht go n-uige seo.
Níl le déanamh anois ach slacht a chuir ar na smaointe seo agus iad a chuir i bhfoirm aighneachta. (Tá an Suirbhé líonta agam cheana)