Bleachtaire

Comhrá ar Twitter leis an té a chuir an cuntas ceiliúrtha do Cathal Ó Sandair ar bun a mheabhraigh an focal seo dom. (Róisín Adams, mura bhfuil dul amú iomlán orm). Ní cuimhin liom anois cá háit a léigh mé an cuir sios ar conas a tháinig an focal bleachtaire mar ainm ar an té a lorgaíonn fios fátha scéil chun cinn. "Emil agus na Lorgairí" a bhí ar an gcéad aistriúchán ar Emil und die Detektive mar shampla.

Mo mheathchuimhne ar an gcuir síos a léigh mé ná go raibh baint aige le blí eolais. Chuaigh mé ag tochailt. Fuair mé an tagairt seo ar dúchas: 

bleachtaire (“Bladderer”) a wheedler

Chuaigh mé ag tochailt agus tháinig mé ar an dá iontráil seo i Sanas Gaoidhilge-Sagsbhéarla le O'Reilly:

bleachtaire: duine a bhlíonn ba.

bleachtaire: bladaire, cealgaire; duine a dhéanann iarracht do mhuinín a fháil trí caint deisbhéalach ar mhaithe leis féin.

Measaim féin gur eascair an dara brí as bléan (eolais) agus gur tháinig  an chiall "duine a lorgaíonn fios fatha scéil (coiriúil)" as sin.  

Le tús an chéid seo caite a bhaineann formhór na tagairt i gCorpas Foclóir na Gaeilge - feictear dom gur péas atá i gceist sna tagairtí ar fad beagnach.

I Foclóir L.S. Gógan tá 

bleachtaire: detective; accepted in this sense.

 Tá nod gur deacair dom a léamh leis - Blask Iris VIII .58 b'fhéidir? Tá téacs eile faoi atá scriosta amach.

In eagrán 1927 d'fhoclóir an Duinnínigh tá :

bleachtaire, g. id., pl. -rí, m., a milker,a dairyman, a milk-dealer ; a wheedler; a detective (rec.).

Bhain Pádraig Ó Conaire feidhm as an bhfocal Bleachtaire, mar shampla, i Bé an tSiopa Seandachta sa leabhar Seacht mBua an Éirí Amach.

An sampla is luaithe atá faighte go dtí seo againn ná san scéal Bean an Leasa le Pádraig Ua Séaghdha a foilsíodh in Irisleabhar na Gaedhilge Iml 9 in 1899.

“Bleachtaire is eadh thu, bhí amhras agam ort le mí nó mar sin,” ar sí. “Ó, ná bac sain de,” ar sé, “beidh aimsir ár ndóthain againn le trácht thar na gnóthaidhibh sin ar ball; tá cumhdach id' bhrollach agat, agus atá na clocha uaisle ann is dócha? Sín annso chugam iad, acht fan go fóil, tógfad féin iad.”

Níl aon ceannfhocal do Bleachtaire  i Croidhe Cainnte Ciarraighe le Seán Óg Ó Caomhánaigh (An Cóta) ach tá sé úsáidte go minic sna habairtí samplacha, agus an ciall reatha leis.

De réir má thagann mé ar bhreis eolais cuirfidh mé leis an nóta seo é.

Iarsmaí na Teanga

Machnóir domhain eolach is ea Torlach Mac Con Midhe. Sa leabhar seo tá suirbhé déanta aige ar dhearcadh scoláirí na hEorpa - Francaigh agus  Sasanaigh don gcuid is mó, ach Gearmánaigh ag teacht chun cinn ar ball. Léiríonn sé tionchar idé-eolaíocht agus polaitíocht na linne ar gach glúin scríbhneoirí, agus - mar a deir sé - anatamaíocht seachas leigheas á chleachtadh acu ar na teangacha Ceilteacha, coimhthíoch ársa imeallach sna náisiúin Stáit a bhí ag teacht chun cinn agus ag lárú le linn an tréimhse ón athrú creidimh go dtí ár linn féin. Smaointe á aistriú isteach sna teangacha Ceilteacha ach fíor bheagán á aistriú amach - agus an bheagán sin féin - féach Ossian Mhic Phearsain abair - ag fónamh do dhioscúrsa na mór teangacha. 

Luann sé náisiúnachas leis an spéis a bhorr sa Ghearmáin sna teangacha Ceilteacha, spéis a bhí fite fuaite leis an impiriúlachas dorcha a raibh an Chéad agus ansin an Dara Cogadh Domhanda mar thoradh léanmhar air. Baineadh feidhm as na teangacha Ceilteacha chun a bpobail a ghríosadh i gcoinne na himpireachtaí eile - an Fhrainc agus Sasana. 

Chuir neamhspleáchas bheith bainte amach ag Éirinn corr áirithe sa scéal ach mar is eol dúinn níor tháinig an borradh faoin dteanga abhus a d'fhéadfadh teacht as. 

Tá na sleachta ar fad sa leabhar - cibé Laidin, Béarla, Fraincis nó Gearmáinis an bunteanga - aistrithe go Gaeilge chun an dioscúrsa a bheith as Gaeilge ó thús deireadh, agus tá na sleachta féin agus nótaí eile (nár amharc mé orthu) mar aguisín. 

Saothar fiúntach ach monuar tá an leabhar breac le botúin cló - focail scríofa le chéile, nó litreacha ar lár. Is mór an trua sin, mar go mbaineann sé aird ón saothar agus an tátal atá le baint as. 

Mar sin féin tá mé sásta gur chuir mé fios air ón leabharlann! 

Iarsmaí na Teanga

Na Teangacha Ceilteacha i Stair Smaointeachas na hEorpa

Torlach Mac Con Midhe

Coiscéim 2005