Das war’s mit der DDR!

Grianghraif atá mar chuid de thaispeántas bheag  ag an áit a mbíodh an post teorainn. An slua ar an 9ú Samhain.

Ar an 9ú Samhain scaip an Taz agallamh le Harald Jäger, an oifigeach a d'oscail an Balla ar an oíche cáiliúil úd. Agallamh ó deich mbliana ó shin. Tráth a raibh scannán bunaithe go scaoilte ar an eachtra á chraoladh. Bornholmer Straße. Is cosúil go raibh athchraoladh déanta air, mar bhí mé in ann amharc air ar Mediathek an ARD.

D'amharc mé air le mo shonuachar, a rugadh agus a tógadh san DDR. 

Tragikomödie an cuir síos ar ar an scannán, i. Tragóid leis an ghreann ina orlaí tríd.

Díoraíonn an scannán ar an ngrúpa beag oifigeach a bhí ar dualgas an oíche úd i Bornholmer Straße, go háirithe ar Jäger (Schäfer sa scannán - dá mbeadh a ainm siúd úsáidte ghlacfaí leis go raibh fíorainmneacha ar cách. Rud a bheadh baol achrann dlí leis.)

Diaidh ar ndiaidh, tar éis fógra ciotach Schabowski go mbeadh saorchead taistil, bailíonn slua ag an teorainn. Tá Bornholmer Straße ar imeall Prenzlauer Berg, áit a raibh daoine amhrasach faoin DDR ar aon nós.

De réir mar a bhailigh daoine, grúpaí beaga i dtosach, ansin deicheanna, ansin lán Straßenbahn, bhí brú ag éirí ar na hoifigigh. Agus gan na oifigigh níos airde sásta aon treoir a thabhairt seachas an teorainn a choinneáil. 

Faoi dheireadh tugadh treoir daoine "trioblóideacha" a scaoileadh tríd, ach stampa a chur ar an ghrianghraif ina bpasanna, agus gan iad a scaoileadh ar ais - a saoránacht sa DDR a bhaint dóibh, i ngan fhios dóibh.

Ach bhí mórchuid ag iarraidh filleadh, agus uaireanta bhí an stampa ar duine amháin de lánúin, agus an duine eile saor filleadh. 

Bhí an grúpa beag garda teorainn idir dhá thine Bhealtaine. Agus gan aon treoir ó lastuas. In eagraíocht agus do dhaoine a bhí riamh cleachtaithe le orduithe lán mionsonraí. Ní raibh d'ordú acu ach an teorainn a chosaint. 

Faoi dheireadh, ghlac Jäger an cinneadh an bac teorainn a oscailt. Chuaigh na sluaite go lúcháireach tríd, agus d'fhill tar éis cúpla uair an chloig thiar. Chuaigh roinnt soir ón dtaobh thiar freisin. 

Bhí daoine ag rugadh barróga ar na gardaí teorainn, cé gur mhothaigh siadsan go raibh an saol iompaithe bun os cionn orthu. 

Dúirt mo nuachar ina dhiaidh sin nach minic a dtugaimid aird ar mhothúcháin a leithéidí, giollaí sa chóras ach a chreid san idéil, agus a chreid dáiríre gur ar son na síochána agus i gcoinne an faisisteachas a bhí siad ag seasamh. 

Ach mar a dúirt comhghleacaí leis le Jäger, b'shin sin don DDR. 

Bhí sé luaite san alt go raibh leabhar scríofa in éineacht le Jäger ag scríbhneoir, ag cíoradh a stair agus a dhearcadh chomh maith le heachtraí na hoíche agus na laethanta beaga roimhe. 

Scéal níos iomláine, níos casta ná mar is féidir léiriú i scannán. 

Mar a raibh sé dúthrachtach i dtosach, mar a chuaigh sé chun an teorainn a chosaint, mar a súdh isteach san MfS é, mar a thosaigh sé ag mealladh eolais ó dhaoine ag trasnú na teorainn - eolas a bhí fíor úsáideach don Stasi. 

Mar a thosaigh síol an amhrais ag fás ann, ach mar ar thuig sé nach raibh aon bhealach siar - ní ligfí dó an MfS a fhágáil agus filleadh ar an gceird a d’fhoghlaim sé. 

Mar ar cuireadh oiliúint air, agus mar ar fhoghlaim sé diaidh ar ndiaidh go raibh an Stáit ag lúbadh agus ag briseadh a ndlí féin. 

Agus go raibh ceannasaíocht an Stáit dall ar fhírinne an scéil, an riocht eacnamaíochta a d'fhág go rabhthas ag díol earraí siar agus gan fáil orthu thoir. Go rabhthas fiú ag "díol" príosúnaigh - ag ligeann dóibh dul siar ach airgead a fháil. 

Ach fós, agus go dtí i bhfad i ndiaidh an athaontaithe go raibh sé deacair aige gan an namhaid a fheiceáil nuair a bhí duine in éide póilín nó saighdiúir de chuid an BRD. 

Scéal spéisiúil. Lón machnaimh. 

An leabhar:

Gerhard Haase-Hindenberg 

Der Mann, der die Mauer öffnete 

An scannán :

Bornholmer Straße 

Fiche bliain ag blagadóireacht....

2005-11-16

Bhuel. De bharr nár ghlac Blog Oistín le teachtaireachtaí inaithnid, tá blog agam. Seans go mbeidh deis agam smaointe fánacha a bhreacadh anseo. Cá bhfios. 

Fiche bliain níos déanaí, agus is iomaí smaoineamh fánach breactha agam. 

Allagar na nAistritheoirí

Bhí ócáid ag IMRAM i gcomhar le Féile Leabhair Bhaile Átha Cliath inar chuir Michael Cronin triúr aistritheoir liteartha faoi agallamh, Máirín Nic con Iomaire - a bhfuil cúpla leabhar aistrithe ón bhFraincis aici do Bharzaz, Antain mac Lochlainn a bhfuil idir aistriúcháin meamraiméis agus aistriúchán liteartha déanta aige, agus Micheál Ó hAodha a bhfuil an cúram leagtha ar féin aige litríocht na Gaeilge a chur faoi bhráid dhaoine atá taobh le Béarla.

I séipéal mhaorga barócach ospidéal Chill Mhaighneann, ionad IMMA, a bhí an t-allagar. 

Léirigh an triúr buanna agus dúshláin a gceirde, an grinnscrúdú is gá a dhéanamh ar an saothar, na roghanna atá le déanamh chun ciall an phíosa a thabhairt slán seachas lomaistriúchán ar fhocail. Na deacrachtaí a bhaineann le focail iasachta sa bhuntéacs, nó le focail a bhfuil brí ar leith acu nach bhfuil sa sprioctheanga. 

Go bhfuil gá le tuiscint mhaith ar an teanga óna a bhfuiltear ag aistriú, ach go bhfuil máistreacht ar an sprioctheanga de dhíth. 

Bíonn sé i gcónaí tairbheach éisteacht le ceardaí oilte a bhfuil grá aige dá ghairm, agus sin a bhí i gceist. 

Luaigh Antain nath maidir le dea aistriúchán - gur sraith cinntí cearta atá i gceist leis. 

Ich hab' noch einen Koffer in Berlin...

Chaith mé na deich mbliana tar éis na hOllscoile ag obair i mBeirlín. Is ann a casadh mo shonuachar orm, agus is ann a rugadh an beirt is sine dár gclann. 

Mhúnlaigh an tréimhse ar leor bealaí mé, go gairmiúil agus go pearsanta. Gesellenjahre, na blianta idir printíseacht agus máistreacht. 

Ag an deireadh seachtaine fada thug mé cuairt gairid ar mo mháthair céile. Tá cónaí uirthi anois lena páirtí soir ó dheas ó Beirlín, in árasán i sráidbhaile tuaithe. 

Ach thapaigh mé an deis agus chaith an Domhnach agus maidin Luain i mBeirlín, d'fhonn buaileadh le hiar chomhghleacaithe.

Bhí mé ar gach modh iompair poiblí - S-Bahn, U-Bahn, Straßenbahn, Regionalbahn agus Bus! Ní raibh an aimsir ar an Domhnach thar moladh beirte. Tháinig mé aneas ó Königs Wusterhausen ar an S-Bahn go lár na cathrach. Bhí mé ag cuir fúm i Oranienburger Str. Bhí sé pas beag luath chun seiceáil isteach, mar sin chuaigh mé ag amharc ar an cuimhneachán ar an mBalla ag Bernauer Straße. Bhí sé ag stealladh báistí áfach agus nimh sa ghaoth, mar sin theith mé chuig siopa Döner chun ceann a ithe.

D'fhág mé mo mhála sa bhrú agus chuaigh ag tabhairt cuairt ar lucht aitheantais i Charlottenburg agus ansin chun caibidil le beirt iarchomhghleacaí i Spandau, áit ar chónaigh mé ag tús mo thréimhse i mBeirlín. Ní raibh an oiread athraithe feiceálacha i gcroí an bhaile, dar liom. Ach agus muid ag ithe agus ag ól i mionghrúdlann Spandau, luaigh duine acu go raibh an cathair éirithe níos callánaí agus níos cáidhí, agus go raibh baint ag an ardú ar líon na n-imirceach leis sin. Tuiscint éagsúil ar spás phoiblí.

Sin ráite, cé go raibh amhras orm bheith ag siúl thart ar Oranienburger Str mall istoíche, áit a bhíodh (agus atá, go bhfios dom) striapachas sráide luaite leis, bhí na sráideanna ciúin folamh. Ar ndóigh, oíche Domhnaigh a bhí ann.

Maidin Luain bhí mé i mo dhúiseacht go moch. Seachas casadh agus únfairt sa leaba agus cur as do dhaoine eile sa suanlios, shleamhnaigh mé amach go faillí. (Chuile seans go raibh eascairde déanta agam le mo shrannadh iar lathairt cibé).

Bhí sé i gceist agam Aifreann a éisteacht, mar a thuairisc mé i mír eile. Bhí sé luath fós áfach. Thosaigh mé ag siúl i dtreo na hardeaglaise, ag súil teacht ar chaife. Ó tharla go raibh mé sa cheantar, thug mé cuairt ar cuimhneachán Rosenstraße. Scríobh mé faoi cheana, agus is dócha go scríobfaidh arís.

I ndiaidh an Aifrinn chaith mé súil ar phieta Käthe Kollwitz san Neue Wache - mheabhraigh Lillis Ó Laoire dom é ina léacht ar Saighdiúir.

Ní raibh plean dáiríre agam seachas go raibh coinne agam le hiar chomhghleacaí eile le scroid eadra a chaitheamh ag cos an Fernsehturm um a haon déag. Thóg mé bus síos na Linden chomh fada le geata Bhrandenburg. Caith mé súil tapaigh ar cuimhneacháin na nGiudach dúnmharaithe, achar mór faoi bhloic stroighne ar airde éagsúla. 

Bhuail smaoineamh ansin mé. D'fhéadfainn dul ag amharc ar na tithe ina raibh cónaí orm. Ar an S-Bahn ó thuaidh liom mar sin, i dtreo Pankow. Bhí sé i gceist agam tuirlingt ag Wollankstrasse, mar ar thosaigh mo comaitéireacht ar feadh na mblianta. Ach bhí fógra roimhe go raibh an stáisiún sin dúnta d'oibreacha innealtóireachta. 

Léim mé den traein ag Bornholmer Straße, mar sin. An áit ar thit an Balla i 1989. Tá cuimhneacháin ar an eachtra in aice leis an droichead. Ansin shiúl mé fán Páirc nua atá san áit a mbíodh an balla - dhá bhalla le hachar eatarthu dáiríre. 

Shiúl mé tríd an cheantar gur bhain mé amach an teach a raibh cónaí orainn ann ó lár na nóchaidí ar aghaidh. Formhór na tithe ón Gründerzeit - tús an fichiú céad - bíonn cuid de ar aghaidh na sráide, ansin clós agus tigh eile. Ar an gcéad urlár, san Hinterhaus a raibh cónaí orainne. Is é mo chuimhne go mbíodh na doirse isteach sa chlós ar oscailt agus muide ann. Bhíodar faoi ghlas anois. Tháinig máthair óg amach lena clann. Ach dhiúltaigh sí glan mé a ligean isteach le súil a chaitheamh ar an gclós. Fiú nuair a mhínigh mé mo chás. Bhí sí diongbháilte, agus thuig mé di. Dúirt sí go raibh an clós ligthe i ndearmad, nach raibh aon mhaith sa Hausverwaltung. Bhí rian an bosca gainimhe ann ceart go leor, agus cnocán san áit a mbíodh ceapach luibheanna. Sé an chaoi, agus muide ag bogadh isteach, go raibh roinnt tionónta tar éis meitheal a bhunú chun cuí a chuir ar an gclós, le deontas Stáit. 

B'shin sin. Shiúl mé fán sráid i dtreo an U-Bahn. Bhí an siopa glasraí orgánacha fós ann, agus cheannaigh mé féilire Aidbhinte tae mar chuimhneacháin. 

Thaisteal mé cúpla stáisiún ar an U-Bahn ansin, go Schönhauser Allee. Thar talamh atá an U-Bahn anseo, ar bhealach cruaiche thar an mbóthar, ar féidir siúl faoi. An Magistratsschirm a leasainm. 

Tamall ó Schönhauser Allee, in árasán aon seomra sa teach laistiar a chónaigh mo nuachar anois nuair a chuir mé aithne uirthi. Gan cith ná folcadáin, ach le leithreas bheag agus cistin. Is ann a chaitheamar beagán thar bliain tar éis pósadh, go dtí go raibh leanbh ar an mbealach. 

Arís bhí an doras faoi ghlas romham. Agus clúdaithe le graifítí, rud nach raibh an uair úd. 

Shiúl mé na sráideanna tamall, ag amharc thart. Bhí mórán athraithe, ach anois is arís tháinig mé ar siopa a bhí ann tríocha bliain ó shin. 

Thóg mé Straßenbahn ansin ar ais i dtreo Alexanderplatz, ach ar an ndrochuair idir oibrithe tógála agus trácht, loic sé orm agus bhí mé pas mall do mo choinne. 

Bhí comhrá breá againn, rinne mé roinnt siopadóireachta do féiríní, agus chuaigh ó dheas arís go Bestensee - ar Regionalbahn. 

Tá Beirlín níos gairbhe ná mar a bhí, níos mó éiginnteacht ar an bpobal. 

Ar ndóigh, tá géarchéim tithíochta thall anois freisin, agus níos mó eachtrannach, agus na guthanna céanna thall ag déanamh nasc idir an dá rud. Cé gurb ceann de na cúiseanna leis an ngéarchéim ná gur dhíol an chathair tithíocht leis an earnáil phríobháideach.... 

Sin mar a bhíonn, san nualiobrálachas. 

Cúchulainn, PI

Is ingnad lem a Lugaid ar Cu Chulaind snechta for taig Derb Forgaill.

                                       Aided Derb Forgaill 

Cain agus Abel (Genesis 4:8).  Oxford, Bodleian Library, MS Douce 211, fol. 8r, ca. 1300–1325, France. (Fearann phoiblí www.digital.bodleian.ox.ac.uk)

Tá sraith léacht ag Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath ar a dtugtar Samhain and science ina ndéanann taighdeoirí dá gcuid míniú don bpobal ginearálta ar a bhfuil á staidéar acu. 

Baineann réimse spéise an scoláire Dr Viktoriia Krivoshchekova le meon agus aigne sna meánaoiseanna. Ina léacht aréir faoin téama dúnmharú sna meánaoiseanna rinne sí athshamhlú ar choireanna ón litríocht agus téacsanna dlí amhail is mar cérinneachán a scríobhadh iad seachas go lom líneach mar atá.

Coincheap freacnairceach is ea an cérinneachán nach dtéann níos faide síor ná Edgar Allen Poe agus Dúnmharaithe Rue Morgue. Agus a bhfuil forbairt air ó shin.

Ach thug sé deis di an litríocht agus na téacsanna dlí a chíoradh, idir Féineachas agus dlí choiteann Sasanach a bhí i réim i Tiarnas na hÉireann. Tá roinnt fianaise sna hannála freisin ar dhúnmharú. 

Sampla ina measc, Rí Chonnachta á mharú de bhuille tua ag siúinéir. An éad nó feall ba chúis leis? Tá an dá fhéidearthacht luaite in Annála Loch Cé don mbliain 1228. 

Aed mac Cathail Crobdeirg h. Conchobair Ri Connacht re re cethri mbliadna, amail asbert an fili .i. Donnchad Bacach mac Tanaide h. Mailconari :

    

        Do bai Rath Cruachan na cath,

        istad ingine Echach,

        iiii. bliadna, bert can celg,

       ag Aed mac Cathail Crobdeirg

do marbad d'oenbuilli do thuaig sairsi i cuirt Sefraid Mares & se oca folcad oc mnai in tsair, acus an fer do buail he do crochad ac Sefraid arabarach. Tre faslach immorro mac Uga de Laci & Uilliam .i. Meic in Giustis doronad in fell-sin ar in flaith firen forglidi-sin. Et adubrad conab tre ed do buail in saer e. Uair ni raibi ind Erinn cre duine bad aille ina bad beodha inas.

Léacht iontach taitneamhach. Agus máistircheacht in úsáid sleamhnáin. Beagán focail agus íomhánna cliste roghnaithe ó saothair comhaimseartha chun an pointe a léiriú. Teidil ar mhíreanna a mheabhródh cérinneachán ach eolas cruinn ón litríocht. 

Tá blaiseadh eile ar fáil dá saothar san alt seo. 

Is ó mhnáib do·gabar rath nó amhrath.

Níl mé cinnte go baileach cén bheach a phrioc mé, ach le déanaí táim tar éis amharc ar dornán scannáin as Gearmáinis a fuair mé ón leabharlann nó ó leabharlann an Goethe Institut. Bunaithe ar saothar liteartha atá siad ar fad. 

Úrscéal le Heinrich Böll atá mar bhunús le Oineach caillte Katherina Blum a bhaineann leis an scrios ar shaol mnaoi óg a dhéanann iriseoir tablóideach ag obair as lámha a chéile le cigire póilíní. Tá amhras ar na péas faoi Katherina Blum toisc go raibh caidreamh tobann aici le fear a shíleann siad a bheith ina sceimhlitheoir. (Níl sé sin iomlán fíor). Carnann ar iriseoir bréag ar bhréag. Scríobh Böll é seo ag am ina raibh fiabhras sceimhlitheoireachta sa Ghearmáin. Agus nuachtáin tablóideacha ag cothú an imní sin. 

I radharc cumhachtach ag deireadh an scannán (ag iarraidh scéalmhilleadh a sheachaint anseo) déanann foilsitheoir an nuachtáin ionannú idir leas an nuachtáin agus an freiheitliche demokratische Ordnung, i. An Ord saor daonlathach (sa Ghearmáin Thiar i gcodarsnacht leis an DDR). 

Scéal cumhachtach faoin scrios is féidir leis na meáin a dhéanamh ar dhuine príobháideach aonarach, agus an dóigh a scaiptear an scrios thart uirthi. 

Scannán ó 1975 le Volker Schlöndorff agus Margarethe von Trotta. Tumann an físiúlacht sa scéal muid, agus saol Katherina á scrios céim ar chéim. 

Tarlaíonn sé go bhfuil neart saothair le Böll léite agam. Go luath agus mé sa Ghearmáin, tar éis leabhar amháin dá chuid a bheith léite agam, d'fhiafraigh Frau Schilsky ar obair liom cad ba mhaith liom do mo bhreithlá - bhí sí chun bailiúchán a dhéanamh i measc na meithle. Úrscéal le Böll arsa mise. Bosca leabhair a fuair mé. Oideachas!

Thart ar an am céanna a thosaigh mé ag léamh Hesse. (Ní raibh ganntanas siopaí leabhar i mBeirlín agus bhí mé i Kiepert Adenauerplatz go minic). D'éirigh mé tógtha le Hesse cé go bhfuil amhras anois orm ar thuig mé mar aosánach é. Tá Steppenwolf ar mo leabhragán, ach cé go bhfuil cuimhne agam ar Knulp, Siddartha agus go pointe Glasperlenspiel, thuig mé nuair a d'amharc mé ar an scannán nach bhfuil cuimhne agam ar Steppenwolf a léamh. Aonarán ag streachailt le miangas agus ciall na beatha a cuirtear romhainn i scannán go bhfuil go leor den osréalachas ag baint leis. Tá bé aige san scannán a mheabhraíonn comrádaí scoile dó. An teannas idir a nádúr buirgéisigh agus a ainmhianta. Is cosúil go raibh Hesse féin ag streachailt ag an am. Anois agus mé méanaosta mé féin is dócha gur fearr mo thuiscint air. 

Amhránaíocht Marlene Dietrich seachas scríbhneoireacht Heinrich Mann ba chúis liom fios a chur ar scéal Professor (Un)rath agus an t-amhránaí Lola. Sean bhaitsiléir d'oide a thiteann i ndrúis le bean cabaret. Leanann tubaiste ar thubaiste. Aisteoireacht iontach ón gcliar ar fad, go háirithe Dietrich agus Emil Jannings. Teachtaireacht láidir in amharc nó cuntanós. Tragóid sa chiall gréagach. Whom the gods would destroy they first make mad. 

Tá "cnaga" móra Dietrich anseo - Ich bin von Kopf bis Fuß auf Liebe eingestellt. 

Männer umschwirr'n mich

Wie Motten um das Licht

Und wenn sie verbrennen

Ja dafür kann ich nichts

Bíonn fir ag plódú umam 

Fearacht leamhan um solas 

Agus má loisctear iad 

Ní ormsa an milleán 

Ní dóigh liom go bhfuil mé féin iomlán saor ó bhaois Professor Rath bocht, cé go bhfuil súil agam nach bhfuil mé chomh saonta leis. Léirítear an fáinní fí go paiteanta. 

Tá roinnt Mann léite agam, ach tá sé trom. 

Scéal dhá shéipéal

Dé Domhnaigh seo caite d'éist mé Aifreann i Königs Wusterhausen, i séipéal San Elisabeth. Banríon ó na meánaoiseanna a bhfuil cáil na féile uirthi. Séipéal atá anois ar Friedrich Engels Straße. Agus a tógadh i lár na tríochaidí. Bernhard beannaithe Lichtenberg a leag an cloch boinn. Sagart a mharaigh na Naitsithe ar ball de bharr a labhairt amach ina choinne, an fíoch acu ar Ghiúdaigh ina measc. 

Thug mé suntas don dealbh de Mhícheál ardaingeal ar bhalcóin an orgán. Agus na véarsaí faoi ag éileamh misneach agus faire. Is deacair gan teachtaireacht i gcoinne na deachtóireachtaí a tháinig an Eaglais tríd a fheiceáil ansin. 

Bhí seachtar freastalaí agus sagart agus deagánach ag rá an Aifrinn. Níorbh páistí iad na freastalaíthe ach ceathrar gearrchaile agus tríúr glasstocach. 

Ba Spáinniseoir an sagart ach Gearmánach an deagánach a léigh Soiscéal agus a thug aitheasc. Ní raibh deis agam fiafraí an bhfuil sé ag tabhairt faoin sagartacht, ach os rud é nach fear óg a bhí ann, samhlaím gur vir probatus atá ann. Pósta, b'fhéidir, ach iontaofa don oifig. 

Bhí sollúntacht san Aifreann, agus tiúis! 

Tharla go raibh mé i gcroílár Bheirlín agus i mo shuí go luath maidin Luain. Bheartaigh mé Aifreann a éisteacht in ardeaglais Hedwig. (Gaol le Elizabeth, mar a tharlaíonn). Séipéal a tógadh le cead Feardorcha Mór, an chéad séipéal Chaitliceach a tógadh i mBeirlín tar éis an Reifirméisean, i 1773. Cé gur foirgneamh as féin é, fearacht mórán séipéal Chaitliceach eile i mBeirlín tá sé i bhfolach nach mór, i gcúinne laistiar den Staatsoper. 

An cuimhne a bhí agam air ná go raibh an taobh istigh ar aon dul leis an taobh amuigh, maisithe go hálainn. 

Nuair a chuaigh mé isteach, shíl mé go raibh íolbhristeoirí tar éis a bheith i mbun oibre. Foirgneamh cruinn atá ann. Rud atá follasach anois agus é folamh nach mór. Leathsféar cloiche lom mar altóir. An tabarnacal i folach ar thaobh amháin. Dealbh de Mhuire ar thaobh amháin, Peadar ar an taobh eile - an cuma ar an dá cheann iad a bheith fágtha i ndiaidh longbhriseadh agus an tuille tráite. 

Cé go raibh an sagart agus an freastalaí urramach ina labhairt agus ina ngóthaí, mheabhraigh an chailís cruach dosmálta cupán coinneála dom. 

Chuaigh mé síos san íoslach chun paidir a rá ag uaigh Bernhard Lichtenberg. Shiúl mé timpeall faoi dhó sular aimsigh mé é. San áit a mbíodh pictiúir mór de, leac cloiche agus teastas ó Yad Vashem ar an mballa bhí droinnuilleog adhmaid, agus nóta beag clóscríofa ar an mballa. 

Fíor aisteach. Ar a laghad bhí roinnt de na saothair ealaíne caomhnaithe thíos, beithilín le líon mór figiúirí san áireamh.