Cúchulainn, PI

Is ingnad lem a Lugaid ar Cu Chulaind snechta for taig Derb Forgaill.

                                       Aided Derb Forgaill 

Cain agus Abel (Genesis 4:8).  Oxford, Bodleian Library, MS Douce 211, fol. 8r, ca. 1300–1325, France. (Fearann phoiblí www.digital.bodleian.ox.ac.uk)

Tá sraith léacht ag Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath ar a dtugtar Samhain and science ina ndéanann taighdeoirí dá gcuid míniú don bpobal ginearálta ar a bhfuil á staidéar acu. 

Baineann réimse spéise an scoláire Dr Viktoriia Krivoshchekova le meon agus aigne sna meánaoiseanna. Ina léacht aréir faoin téama dúnmharú sna meánaoiseanna rinne sí athshamhlú ar choireanna ón litríocht agus téacsanna dlí amhail is mar cérinneachán a scríobhadh iad seachas go lom líneach mar atá.

Coincheap freacnairceach is ea an cérinneachán nach dtéann níos faide síor ná Edgar Allen Poe agus Dúnmharaithe Rue Morgue. Agus a bhfuil forbairt air ó shin.

Ach thug sé deis di an litríocht agus na téacsanna dlí a chíoradh, idir Féineachas agus dlí choiteann Sasanach a bhí i réim i Tiarnas na hÉireann. Tá roinnt fianaise sna hannála freisin ar dhúnmharú. 

Sampla ina measc, Rí Chonnachta á mharú de bhuille tua ag siúinéir. An éad nó feall ba chúis leis? Tá an dá fhéidearthacht luaite in Annála Loch Cé don mbliain 1228. 

Aed mac Cathail Crobdeirg h. Conchobair Ri Connacht re re cethri mbliadna, amail asbert an fili .i. Donnchad Bacach mac Tanaide h. Mailconari :

    

        Do bai Rath Cruachan na cath,

        istad ingine Echach,

        iiii. bliadna, bert can celg,

       ag Aed mac Cathail Crobdeirg

do marbad d'oenbuilli do thuaig sairsi i cuirt Sefraid Mares & se oca folcad oc mnai in tsair, acus an fer do buail he do crochad ac Sefraid arabarach. Tre faslach immorro mac Uga de Laci & Uilliam .i. Meic in Giustis doronad in fell-sin ar in flaith firen forglidi-sin. Et adubrad conab tre ed do buail in saer e. Uair ni raibi ind Erinn cre duine bad aille ina bad beodha inas.

Léacht iontach taitneamhach. Agus máistircheacht in úsáid sleamhnáin. Beagán focail agus íomhánna cliste roghnaithe ó saothair comhaimseartha chun an pointe a léiriú. Teidil ar mhíreanna a mheabhródh cérinneachán ach eolas cruinn ón litríocht. 

Tá blaiseadh eile ar fáil dá saothar san alt seo. 

Is ó mhnáib do·gabar rath nó amhrath.

Níl mé cinnte go baileach cén bheach a phrioc mé, ach le déanaí táim tar éis amharc ar dornán scannáin as Gearmáinis a fuair mé ón leabharlann nó ó leabharlann an Goethe Institut. Bunaithe ar saothar liteartha atá siad ar fad. 

Úrscéal le Heinrich Böll atá mar bhunús le Oineach caillte Katherina Blum a bhaineann leis an scrios ar shaol mnaoi óg a dhéanann iriseoir tablóideach ag obair as lámha a chéile le cigire póilíní. Tá amhras ar na péas faoi Katherina Blum toisc go raibh caidreamh tobann aici le fear a shíleann siad a bheith ina sceimhlitheoir. (Níl sé sin iomlán fíor). Carnann ar iriseoir bréag ar bhréag. Scríobh Böll é seo ag am ina raibh fiabhras sceimhlitheoireachta sa Ghearmáin. Agus nuachtáin tablóideacha ag cothú an imní sin. 

I radharc cumhachtach ag deireadh an scannán (ag iarraidh scéalmhilleadh a sheachaint anseo) déanann foilsitheoir an nuachtáin ionannú idir leas an nuachtáin agus an freiheitliche demokratische Ordnung, i. An Ord saor daonlathach (sa Ghearmáin Thiar i gcodarsnacht leis an DDR). 

Scéal cumhachtach faoin scrios is féidir leis na meáin a dhéanamh ar dhuine príobháideach aonarach, agus an dóigh a scaiptear an scrios thart uirthi. 

Scannán ó 1975 le Volker Schlöndorff agus Margarethe von Trotta. Tumann an físiúlacht sa scéal muid, agus saol Katherina á scrios céim ar chéim. 

Tarlaíonn sé go bhfuil neart saothair le Böll léite agam. Go luath agus mé sa Ghearmáin, tar éis leabhar amháin dá chuid a bheith léite agam, d'fhiafraigh Frau Schilsky ar obair liom cad ba mhaith liom do mo bhreithlá - bhí sí chun bailiúchán a dhéanamh i measc na meithle. Úrscéal le Böll arsa mise. Bosca leabhair a fuair mé. Oideachas!

Thart ar an am céanna a thosaigh mé ag léamh Hesse. (Ní raibh ganntanas siopaí leabhar i mBeirlín agus bhí mé i Kiepert Adenauerplatz go minic). D'éirigh mé tógtha le Hesse cé go bhfuil amhras anois orm ar thuig mé mar aosánach é. Tá Steppenwolf ar mo leabhragán, ach cé go bhfuil cuimhne agam ar Knulp, Siddartha agus go pointe Glasperlenspiel, thuig mé nuair a d'amharc mé ar an scannán nach bhfuil cuimhne agam ar Steppenwolf a léamh. Aonarán ag streachailt le miangas agus ciall na beatha a cuirtear romhainn i scannán go bhfuil go leor den osréalachas ag baint leis. Tá bé aige san scannán a mheabhraíonn comrádaí scoile dó. An teannas idir a nádúr buirgéisigh agus a ainmhianta. Is cosúil go raibh Hesse féin ag streachailt ag an am. Anois agus mé méanaosta mé féin is dócha gur fearr mo thuiscint air. 

Amhránaíocht Marlene Dietrich seachas scríbhneoireacht Heinrich Mann ba chúis liom fios a chur ar scéal Professor (Un)rath agus an t-amhránaí Lola. Sean bhaitsiléir d'oide a thiteann i ndrúis le bean cabaret. Leanann tubaiste ar thubaiste. Aisteoireacht iontach ón gcliar ar fad, go háirithe Dietrich agus Emil Jannings. Teachtaireacht láidir in amharc nó cuntanós. Tragóid sa chiall gréagach. Whom the gods would destroy they first make mad. 

Tá "cnaga" móra Dietrich anseo - Ich bin von Kopf bis Fuß auf Liebe eingestellt. 

Männer umschwirr'n mich

Wie Motten um das Licht

Und wenn sie verbrennen

Ja dafür kann ich nichts

Bíonn fir ag plódú umam 

Fearacht leamhan um solas 

Agus má loisctear iad 

Ní ormsa an milleán 

Ní dóigh liom go bhfuil mé féin iomlán saor ó bhaois Professor Rath bocht, cé go bhfuil súil agam nach bhfuil mé chomh saonta leis. Léirítear an fáinní fí go paiteanta. 

Tá roinnt Mann léite agam, ach tá sé trom. 

Scéal dhá shéipéal

Dé Domhnaigh seo caite d'éist mé Aifreann i Königs Wusterhausen, i séipéal San Elisabeth. Banríon ó na meánaoiseanna a bhfuil cáil na féile uirthi. Séipéal atá anois ar Friedrich Engels Straße. Agus a tógadh i lár na tríochaidí. Bernhard beannaithe Lichtenberg a leag an cloch boinn. Sagart a mharaigh na Naitsithe ar ball de bharr a labhairt amach ina choinne, an fíoch acu ar Ghiúdaigh ina measc. 

Thug mé suntas don dealbh de Mhícheál ardaingeal ar bhalcóin an orgán. Agus na véarsaí faoi ag éileamh misneach agus faire. Is deacair gan teachtaireacht i gcoinne na deachtóireachtaí a tháinig an Eaglais tríd a fheiceáil ansin. 

Bhí seachtar freastalaí agus sagart agus deagánach ag rá an Aifrinn. Níorbh páistí iad na freastalaíthe ach ceathrar gearrchaile agus tríúr glasstocach. 

Ba Spáinniseoir an sagart ach Gearmánach an deagánach a léigh Soiscéal agus a thug aitheasc. Ní raibh deis agam fiafraí an bhfuil sé ag tabhairt faoin sagartacht, ach os rud é nach fear óg a bhí ann, samhlaím gur vir probatus atá ann. Pósta, b'fhéidir, ach iontaofa don oifig. 

Bhí sollúntacht san Aifreann, agus tiúis! 

Tharla go raibh mé i gcroílár Bheirlín agus i mo shuí go luath maidin Luain. Bheartaigh mé Aifreann a éisteacht in ardeaglais Hedwig. (Gaol le Elizabeth, mar a tharlaíonn). Séipéal a tógadh le cead Feardorcha Mór, an chéad séipéal Chaitliceach a tógadh i mBeirlín tar éis an Reifirméisean, i 1773. Cé gur foirgneamh as féin é, fearacht mórán séipéal Chaitliceach eile i mBeirlín tá sé i bhfolach nach mór, i gcúinne laistiar den Staatsoper. 

An cuimhne a bhí agam air ná go raibh an taobh istigh ar aon dul leis an taobh amuigh, maisithe go hálainn. 

Nuair a chuaigh mé isteach, shíl mé go raibh íolbhristeoirí tar éis a bheith i mbun oibre. Foirgneamh cruinn atá ann. Rud atá follasach anois agus é folamh nach mór. Leathsféar cloiche lom mar altóir. An tabarnacal i folach ar thaobh amháin. Dealbh de Mhuire ar thaobh amháin, Peadar ar an taobh eile - an cuma ar an dá cheann iad a bheith fágtha i ndiaidh longbhriseadh agus an tuille tráite. 

Cé go raibh an sagart agus an freastalaí urramach ina labhairt agus ina ngóthaí, mheabhraigh an chailís cruach dosmálta cupán coinneála dom. 

Chuaigh mé síos san íoslach chun paidir a rá ag uaigh Bernhard Lichtenberg. Shiúl mé timpeall faoi dhó sular aimsigh mé é. San áit a mbíodh pictiúir mór de, leac cloiche agus teastas ó Yad Vashem ar an mballa bhí droinnuilleog adhmaid, agus nóta beag clóscríofa ar an mballa. 

Fíor aisteach. Ar a laghad bhí roinnt de na saothair ealaíne caomhnaithe thíos, beithilín le líon mór figiúirí san áireamh. 

Ora, a dhiabhal, preab san ól

Tá Fionn s'againne i Londain le cúpla bliain, i mbun máistreachta sa chantaireacht Opera i dtosach, agus anois i mbun cúrsa dhá bhliana iar mháistreachta.

Mar chuid den gcúrsa cuirtear ar stáitse iad in Opera. Ach ní fhaigheann gach guth sa rang na deiseanna is dúshláin céanna in Opera - is annamh ról lárnach do chách.

Mar sin, bíonn ceolchoirm eile le radharc as scata Opera d'fhonn deis a thabhairt do gach guth cumas a léiriú. Níl saineolaí mé, agus ar aon nós tá mé claonta. Tuairisc seachas critic atá anseo dá réir. 

Bhí mé in Acadamh Ríoga an Cheoil i Londain Dé hAoine seo caite dá réir, do Radharcanna Opera an Fhómhair. 

Dhá aria a bhí le canadh agus le haisteoireacht ag Fionn - aria Ralph ó La jolie fille de Perth le Bizet. Druncaeir ag caoineadh a chás agus deacrachtaí an ghrá. 

Bhí sé le clos ag béiceadh as Rúisis mar Tsar agus a chomrádaí Pavel Basov ag canadh aria Pimen ag múscailt ciontacht Boris Godunov Mussorgsky. 

Agus ansin b'é an diabhal i riocht Dr. Miracle é, ag mealladh le dul thar a neart ag canadh  Les contes d’Hoffmann. 

Sé an chaoi gur minic dord dalba nó ina drochdhuine ar stáitse! 

Bhí na radhairc ar fad tugtha le chéile go maith, an athrú ó radharc go radharc glan ainneoin athrú stíle, ré agus teanga bheith eatarthu. (Bíonn stiúrthóirí agus an gcuid eile den fhoireann faoi oiliúint freisin). Tionlacan pianó a bhí ann seachas ceolfhoireann iomlán, ach ní bhaineann sin de - tugann sé deis níos fearr do na guthanna seasamh amach. 

B’fhiú an turas é. (Aerthuras an uair seo ceal laethanta saoire agus am). 

Mainistir na Feola

Seo an dara cnuasach filíochta le Laoighseach Ní Choisdealbha atá foilsithe ag Barzaz. Bhí mé tógtha le Solas geimhridh. Tá Mainistir na Feola iontach láidir freisin. Dánta ina bhfuil sé follasach gur ó dhearcadh baineann a scríobhadh. Neamhleithscéalach. Colainneach, uaireanta miangasach, i dtólamh lán íomhánna láidre. Rabhadh sláinte do mo leithéid ann, agus greann dóite. 

Baineannach Fireann

A fhir chóir!

Bí cúramach is tú ag léamh na filíochta seo. 

Tá seans ann go dtógfaidh tú

 an bhandacht 

ón dán

mar a bheadh deilgneach ann.

... 

Agus freisin

tá suim mhíchuí agam i gcónai

i rudaí fearúla,

de réir na ndánta:

an saol, an fhilíocht, 

an grá féin.

Déantús an dáin faoi chaibidil i roinnt de na dánta, allagar samhailteach freisin le filí eile fearacht Biddy Jenkinson (ábhar PhD Laoighseach) nó Colm Breathnach agus a ghéag taosctha. 

Dearbhú ar an méid atá ráite ag scríbhneoirí eile - mar a dúirt Diarmuid Johnson le déanaí - go mbíonn an scríbhneoir cráite mura bhfuil sé ag scríobh le sruth na smaointe a ídiú. 

Dánta eile ag plé leis an gcolainn agus a aicíd. Dán fíor phearsanta Scrúdú a haistríodh agus a bhuaigh duais. 

An dán fada Mainistir na Feola ag plé le gearradh meaill as colainn ach é ar maos le tagairtí agus machnaimh, ar chiontach, ceap milleán agus miangas. 

Baintear feidhm as an gcreideamh Chaitliceach ar bhealaí cruthaitheach. Ós pápaire mé féin, ní raibh mé ar mo chompord uilig leis sin, go háirithe athinsint miangasach ar Theachtaireacht an Aingil, bunaithe air phictiúr le Henry Ossawa Tanner sa dán Gan smál. (Mhúscail an teideal an saoithín ionam freisin, ní do choimpeart Íosa a thagraíonn Giniúint gan smál, ach don dóigh a chaomhnaigh Dia a mháthair ó smál pheaca an tsinsir, reamhthoradh a pháise.) 

Tá an t-aon aistriúchán san aicme seo freisin, dán Naomi Shihab Nye faoi atrua d'Íosa maidir leis na daoine uilig a shíleann labhairt ar a shon. Thaithin an dán sin, agus an dán faoi Iúdás, á ghlanadh a cháil seisean, níos fearr liom. 

Spreag 蛸と海女 Tako to Ama dán anghrách, ag samhlú gliúcalaí baineann ar an láthair, an miangas atá san saothair á iniúchadh trí priosma baineann (téacs íomhá Hokusai fite tríd chomh maith leis an íomhá). 

Dán fhada ag logánú seanscéal iontais a fuair sí via scannán Ghibli かぐや姫の物語 scéal an bhanphrionsa Kaguya  Aimsithe sa phortach. Cíortar éirí in airde, grá agus saint, miangas agus maoin. 

Nuachainteoir ón Lagáin í Laoighseach, agus sa chnuasach seo arís cíortar caidreamh teangan, teanga a tógáil agus teanga a Bé, a shamhlaíonn sí fireann. 

Cnuasach láidir. Táim lánchinnte go saibhreas tagairt ann a bhfuilim féin, tuatach, dall orthu. Fuair mé sásamh ann ámh agus is breá liom an spreagadh anoir a d'úsáid sí. (Fios curtha agam ar scannán Ghibli ón leabharlann). 

Cosa i bportach agus eibhir an áit thiar, rútaí sa Lagáin ach samhlaíocht idirnáisiúnta. Dearcadh baineann ag déanamh spior spear le greann séimh de chinnteacht mascalach. Neamhspleách. Misniúil fiú agus í ag iomrascáil le ceardaíocht agus friotail. Fréamhaithe i saothair glúinte filí roimpi gan a bheith faoi chuing. 

Tá an leabhar féin álainn. Clúdach crua, clúdach páipéir snasta. Clóchur shoiléir. Páipéar cuanna. 

Cloch gan locht eile in áras Bharzaz. 

Mainistir na Feola 

Laoighseach Ní Choisdealbha 

Barzaz 

Clúdach maisithe ag Anastasia Melnykova. 

Éist, a Iosrael

Is dócha, cúpla bliain ó shin, go bhféadfaí Síonáí a thabhairt orm. Tuigim fós d'fhís Herzl, fiú roimh uafás an uileloiscthe, go raibh baile dá gcuid féin, faoina stiúir féin, de dhíth ar na Giúdaigh. Tá stair fhada léanmhar de leithcheal agus géarleanúint acu ó chuir na Rómhánaigh scaipeadh na mionéin orthu.

Cinnte, is smál an nakba ar bhunú Iosrael. Ach ní bóthar aontreo a bhí ann - díbreoidh pobail Giúdacha as áiteanna go leor ina raibh cónaí orthu sa Mheánoirthear, fiú roimh bunú Iosrael nuair a rinneadh sceanairt ar impireacht na nOttoman agus cruthaíodh Stáit atá guagach ó shin.

Ó thús bhí ceannaireacht cogaíoch ag na Palaistíneach -  Mufti mhór Iarúsailéim a raibh fonn air go ndéanfadh na Naitsíocha díothú iomlán ar na Giúdaigh.

Smál freisin de dheasca plean na Breataine a little Jewish Ulster a chruthú sa talamh naofa. 

Rudaí a mhúch ó thús an deis Stáit liobrálach daonlathach a chruthú nach mbeadh bonn eitneach amháin faoi.

Tá soiscéalaithe Mheiriceá tagtha in áit uasaicme na Breataine mar gríosaithe Iosrael - drong a shíleann deireadh an domhain a bhrostú tríd an cogadh deireadh a thionscain in Iosrael.

In Iosrael féin tá na cogaí a bhain siad, tar éis ionraí ó na comharsan, tar éis meoin dochrach léigear a chruthú. Iad diongbháilte "nach dtitfidh Massada arís". (Tá stair Massada ag braith ar fhoinse amháin Josephus, Giúdach ach a bhí ag scríobh do na Rómhánaigh buacacha.). De réir na tuairiscí, dream antoisceach ab ea na Sicarii, lucht na miodoige, feallmharfóirí a rinne ár i measc Giúdaigh a shíl siad a bheith ró ghéilliúil do na Rómhánaigh, chomh maith le na Rómhánaigh féin.

Tá an cumasc seo de rómánsú ar freasúra armtha Giúdach, meon an léigear, léamh chúng forchiníoch ar an mBíobla ag tiomáint gluaiseachtaí fearacht gluaiseacht na lonnaíochtaí atá ag díbirt breis Palaistíneach le lámh láidir sna críocha gafa. 

Tá seo ag scriosadh, dar liom, fís Herzl níos mó ná gníomhartha Hamas agus Hizbollah, dá olcas an dá eagraíocht sin. 

Agus tá Netanyahu go ciniciúil, agus a rialtas ag brath ar antoiscigh náisiúnach ciníoch, ag doirteadh ola le fada ar na bladhairí. 

Dar liom, thuig Hamas go maith an toradh a bheadh ar an ionradh fuilteach a rinne siad ar Iosrael. Bhain siad feidhm comhfhiosach dar liom as foréigean gnéasach, ag léiriú do rialtas Iosrael a dteip mná a chosaint - buille do mascalachas drong na bhfear láidre.

D'fheadadh siad brath ar fhreagra Iosrael a bheith thar fóir, agus is léir gur ghlac siad leis go mbeadh praghas ard á ghearradh ar Phalaistínigh.

Ach tá ainghníomhartha Iosrael ó shin á ndeighilt ón domhan. Níl fágtha mar chomhghuaillíocht anois acu ach antoiscigh fearacht Trump, Milei, Orban agus go bhfóire Dia orainn, Tommy Robinson.

Mangairí fuatha forchiníoch ar cuma leo an domhan a chur trí thine. 

Ní léir dom léas dóchais dá laghad. Tá plean coilíneach ag Trump, mandáid nua i stráice Gaza, rialtas theicniúil Palaistíneach faoi stiúir, go bhfóire Dia arís orainn, Trump agus Blair. Agus fós féin eití de rialtas Iosrael ar a mbionda an plean éagórach sin féin a chor ó mhaith agus scrios iomlán Gaza mar sprioc acu. Delenda Gaza est, a bport.

Feictear dom go bhfuil siad, fearacht Samson, ag iarraidh an Teampaill a leagadh orthu féin. Agus an uair seo, ní naimhde Iosrael a scriosfar leis an ghníomh, ach Iosrael féin. 

Níl dóchas don tsíocháin sa mheán oirthear gan ceannairí atá sásta a bpobail a tharraingt as forchiníochas dochrach agus sainaicmeachas creidimh. Doirtfear fuil, Iosraelach agus Palaistíneach, go dtí go mbíonn ceannasaíocht mar sin ann.

Is deacair a bheith dóchasach. 

Room to Rhyme

Bhí mé sa Cheoláras Náisiúnta oíche Sathairn. Mar chuid den fhéile Tradition now bhí ócáid ar thug siad Room to Rhyme i gcuimhne ar Séamus Heaney, Michael Longley & David Hammond.

Ócáid filíochta le tionlacan ceoil, nó b'fhéidir ócáid ceoil le tionlacan filíochta. Chuala mé Dairena Ní Chinnéide ag trácht air ar an saol ó dheas. Cheannaigh mé ticéad ar an bpointe!

Ina mbeirteanna (seachas i gcás an Chéad ghlúin eile agus Annemarie Ní Churreáin) a tháinig na hoirfidigh ar stáitse.

Chuir Susan McKeown tús leis an imeacht le sliocht i nGaeilge ársa nár thuig mé, ach a raibh cumhacht sna fuaimeanna. 

Meascán d'fhilíocht agus amhráin idir Béarla agus Gaeilge, rogha na hoirfidigh a bhí ann. Léigh Breanndán Begley sliocht fileata as a leabhar chomh maith le Dairena a thionlacan. (Nuair a deir fear Baile na bpoc rud chun a shástachta, tá filíocht ann). Tugadh amhrán as Araibis dúinn freisin.

Cuireadh bailchríoch ar an oíche nuair a tháinig na hoirfidigh ar stáitse in éineacht agus chan agus cheol Raglan road Kavanagh - chuir Breanndán tús leis sin tríd an amhrán len a mbaineann an fonn a chanadh - Ar bhruacha Locha Léin.

An chliar iomlán -

Breanndán Begley, Colm Broderick, Moya Cannon, Brigid Mae Power, Dairena Ní Chinnéide, Neil Martin, Annemarie Ní Churreáin, Aisling Lyons, Colm Mac Con Iomaire, Susan McKeown, MayKay, Liam Ó Maonlaí, Steve Cooney, Éoghan Ó Ceannabháin, Andy Irvine, Áine Uí Cheallaigh, An Chéad Ghlúin Eile, Derbhle Crotty

Filí, reacairí, amhránaithe, píobairí, cruitirí, agus seinnteoirí sreanga. 

Ard oíche.